Alternatywne metody porozumiewania się – część I

Dialog między ludźmi nie zawsze ma i może mieć charakter werbalny. Istnieje duża rzesza osób, dla których porozumiewanie się słowne jest z różnych powodów niemożliwe. Są wśród nich np.: głusi, niedosłyszący, niepełnosprawni fizycznie lub intelektualnie, dzieci z opóźnionym z różnych powodów rozwojem mowy oraz osoby, które utraciły umiejętność wysławiania się – komunikacji werbalnej. Brak komunikacji słownej lub jej nieprawidłowy przebieg są najczęściej spowodowane czynnikami organicznymi, emocjonalnymi lub społecznymi.

Potrzeba komunikowania się z otoczeniem to bez wątpienia najważniejsza potrzeba psychiczna każdego człowieka. Komunikacja jest kluczem do poznawania siebie i otaczającej rzeczywistości, do umysłowego uporządkowania świata poprzez nazywanie przedmiotów, zjawisk, zdarzeń, określanie ich cech i relacji zachodzących między nimi. Umiejętność porozumiewania się z innymi jest źródłem odkrywania i wypróbowywania swoich umiejętności wywierania wpływu na otoczenie, jest to także – obok myślenia i sfery emocjonalno-motywacyjnej – jeden z podstawowych wyznaczników prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka.

Fakt, że osoba – dziecko lub dorosły – nie mówi (ma trudności w opanowaniu mowy lub utraciła zdolność mówienia na skutek uszkodzenia mózgu) nie oznacza, że nie ma ona zdolności i potrzeby porozumiewania się. Można i należy takim osobom umożliwić, okresowo lub na stałe, kompensacyjne sposoby komunikowania się. Dzięki komunikacji wspomagającej dziecko, które nie mówi, może uczyć się systemu językowego i prawidłowych nawyków porozumiewania się, co stanowi podwaliny dla rozwoju funkcji mowy. Zarówno dziecko z zaburzonym rozwojem mowy, jak i dorosły, który utracił zdolność mówienia, mogą z pomocą terapeuty i bliskich budować swój system porozumiewania się, który jest uniwersalny – zrozumiały dla szerokiego kręgu odbiorców. Stwarza to szanse minimalizowania problemów emocjonalnych, które narastają w wyniku poczucia osamotnienia, niezrozumienia, frustracji itp. W niektórych przypadkach komunikacja wspomagająca staje się alternatywną formą komunikacji na całe życie, umożliwiając porozumiewanie się bez odwoływania się do języka mówionego.

Czym jest komunikacja wspomagająca i alternatywna? 

Osoby, które przekazują jakiś komunikat, nie mówiąc, nie używając słów (mowy dźwiękowej), ale demonstrują coś gestami (np. pokazują jakąś czynność), mimiką, wyrazem twarzy lub posługują się np. listą zakupów podawaną w sklepie, czy też pisemną notatką – posługują się właśnie komunikacją wspomagającą. Komunikacja wspomagająca określa więc wszelkie sposoby, jakimi ludzie przekazują informacje, kiedy nie mogą mówić, lub gdy mówią niewyraźnie na tyle, by otoczenie rozumiało ich komunikaty. Natomiast Komunikacja Alternatywna (tradycyjnie używa się skrótu AAC) jest metodą porozumiewania używaną zamiast mowy. Ważne jest więc rozróżnienie między zastępowaniem (jakby „protezowaniem”) a wspomaganiem mowy.

AAC (Augmentative and Alternative Communication) oznacza wszelkie działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się osobom niemówiącym lub posługującym się mową w ograniczonym stopniu. Zamiast wypowiadanych słów i zdań mogą one używać znaków graficznych (piktogramów, obrazków, symboli), znaków manualnych (gestów) lub znaków przestrzenno-dotykowych (np. przedmiotów). Dzięki temu mogą dokonywać wyborów, podejmować decyzje, pytać, opowiadać, wyrażać myśli i uczucia – pokonywać bariery w porozumiewaniu się i stawać się niezależnymi.

W pracy z osobami niemówiącymi wprowadza się systemy wspierania lub zastępowania komunikacji słownej – systemy AAC. Dobór metod AAC uzależniony jest od kilku czynników, do których na pewno należy zaliczyć:

• stopień rozumienia mowy,
• potrzeby,
• poziom rozwoju intelektualnego,
• zaburzenia rozwoju ruchowego, szczególnie rąk.

Podstawowe metody AAC to:

• metody oparte na znakach graficznych – piktogramy. PCS’y, symbole Blissa, itd.,
• metody oparte na znakach manualnych – najpopularniejszy jest język migowy,
• symbole dwuwymiarowe – obrazki, zdjęcia,
• pismo,
• metody wykorzystujące znaki przestrzenno-dotykowe polecane przede wszystkim osobom niewidomym i niedowidzącym, klocki słowne Premacka, znaki dotykowe.

Wspomagające i alternatywne metody komunikacji

Istnieje wiele pozawerbalnych metod komunikacyjnych. Najbardziej znane to:

• Blissymbolics – system alternatywnej komunikacji Blissa
• System Piktogram
• Rebusy piktograficzne
• System rysunkowy – Pictogram Communication Symbols (PCS) Mayer Johnson
• System obrazkowy ALADIN (komputerowy słownik komunikacyjny)
• Mima i Pantomima
• System symboli jednoznacznych (użycie przedmiotów)
• PIC – Symbole (Pictogram Ideogram Communication)
• SIG – Symbole (zdjęcia i rysunki)
• Język migowy (dla osób z uszkodzeniami narządu słuchu)
• Alfabet palcowy – daktylografia (jw..)
• Gestykulacyjny alfabet Morse’a
• System gestów MAKATON
• System gestów COGHAMO
• Alfabet punktowy do dłoni (dla osób głuchoniewidomych)
• Skrócony alfabet manualny (gesty lewej ręki połączone z alfabetem palcowym prawej ręki)
• SYSTEM FONOGESTÓW (Cued Speech – język uzupełniony Cornetta)
• Karta mowy ręki Goldsteina i Camerona
• System kalendarzowy (pudełkowy, przegródkowy)
• Metoda SPEEC (tablica komunikacyjna do kodowania wiadomości poprzez wskazywanie uporządkowanych fonemów)
• Alfabet literowy, sylabowy, literowo-sylabowy (tablica komunikacyjna)
• System ruchomych symboli (Manipulable Symbols)
• Metoda rysunkowa (przekazywanie informacji za pomocą własnych rysunków)
• System Braille’a (dla osób niewidomych)
• Metody kombinowane (połączenie wybranych metod w jeden spójny system porozumiewania się).

Opanowanie odpowiedniego sposobu komunikowania jest procesem długotrwałym i wymagającym wykonywania ćwiczeń wprowadzających i przygotowawczych do korzystania z systemów AAC:

• ćwiczenia percepcji wzrokowej – fiksowanie wzroku na danym obiekcie, umiejętność przenoszenia wzroku z jednego obiektu na drugi, śledzenie wzrokiem za danym przedmiotem, umiejętność wskazywania obiektu wzrokiem,
• ćwiczenia motoryki małej (ręce) – umiejętność wskazywania ręką danego przedmiotu (palec lub cała dłoń), posługiwanie się myszką i klawiaturą komputerową,
• ćwiczenia percepcji słuchowej – umiejętność rozpoznawania i różnicowania dźwięków, umiejętność identyfikacji usłyszanych dźwięków i słów,
• ćwiczenia motoryki dużej – ustalenie optymalnej pozycji ciała do komunikacji z drugim człowiekiem, ustalenie odpowiedniej pozycji ciała do bezpiecznej i samodzielnej aktywności dziecka, uaktywnienie innych części ciała, które mogą mieć zasadnicze znaczenie dla wypracowania innych sposobów komunikowania się,
• koordynacja funkcji wzrokowych, słuchowych i ruchowych.

Źródła:

1. S. von Tetzchner, H. Martinsen, Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się.
2. J.J. Błeszyński (red.), Alternatywne i wspomagające metody komunikacji.
3. M. Mieszkowicz, Picture Communication Symbols (symbole PCS), Metody komunikacji wspomagającej i alternatywnej.
4. A. Smyczek, Indywidualny system komunikacji.
5. Z. Doniec, Mówić bez słów: http://www.ppp4.edu.lodz.pl/text/inside/mowic.html
6. strona Stowarzyszenia „Mówić bez Słów” – www.aac.org.pl/