Rozwój psychoseksualny – jak wspierać młode osoby z niepełnosprawnościami podczas dojrzewania?

Rozwój psychoseksualny

Każdy_a z nas rodzi się jako istota seksualna, a rozwój seksualności jest naturalnym procesem zachodzącym na każdym etapie naszego życia. Rozwój psychoseksualny obejmuje więc czas od narodzin do śmierci człowieka, podlega ciągłym wpływom czynników zewnętrznych i wewnętrznych oraz ma ogromne znaczenie dla ogólnego dobrostanu. Jest doświadczeniem uniwersalnym, jednak może przybierać różne tempo, etapy czy formę w zależności od osoby. Integracja biologicznych, emocjonalnych, jak i społecznych aspektów życia seksualnego jest szczególnie istotna dla zdrowia seksualnego człowieka, ale również dla właściwego rozwoju osobowości, emocjonalności, sposobu komunikacji, pozytywnej samooceny czy możliwości pełnego funkcjonowania w społeczeństwie.

Promowanie zdrowia seksualnego i rzetelna edukacja seksualna są nieodzownym elementem wsparcia w prawidłowym rozwoju psychoseksualnym. Według Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization; WHO) edukacja seksualna oznacza „naukę o poznawczych, emocjonalnych, społecznych, interaktywnych i fizycznych aspektach seksualności”. Pełniejszą definicję, dotyczącą również celów edukacji seksualnej, proponuje IPPF (ang. International Planned Parenthood Federation): „Wszechstronna edukacja seksualna ma na celu wyposażenie młodych osób w wiedzę, umiejętności, postawy i wartości niezbędne im do określenia własnej seksualności i cieszenia się nią zarówno pod względem fizycznym, jak i emocjonalnym, indywidualnie i w związkach. Edukacja seksualna rozpatruje seksualność w sposób holistyczny, w kontekście emocjonalnego i społecznego rozwoju. Równocześnie uznaje się, iż samo dostarczenie informacji nie jest wystarczające. Osobom w wieku młodzieńczym należy umożliwić nabycie zasadniczych umiejętności życiowych i rozwój pozytywnych postaw oraz wartości”.

Edukacja seksualna powinna być dostępna dla każdej osoby niezależnie od jego_jej płci, orientacji seksualnej, tożsamości płciowej czy stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Potrzeby i preferencje seksualne, a także wartości i przekonania dotyczące zachowań seksualnych, mogą oczywiście różnić się wśród osób z niepełnosprawnościami – tak samo jak różnią się wśród ogółu społeczeństwa! Dlaczego więc tak często kwestia seksualności i edukacji seksualnej jest pomijana, kiedy mówimy o osobach z niepełnosprawnościami?

Seksualność, edukacja seksualna a niepełnosprawność

Specyfika doświadczeń seksualnych i stopień, w jakim możliwe jest realizowanie potrzeb seksualnych, mogą być oczywiście związane bezpośrednio z rodzajem niepełnosprawności. Jednak często są wypadkową wielu czynników m.in. byciem postrzeganym_ą przez społeczeństwo jako osoba aseksualna, wyjątkowo silną tabuizacją seksualności osób z niepełnosprawnościami, utrudnionym dostępem do wiedzy na temat seksualności, trudnościami komunikacyjnymi, problemami z nawiązaniem relacji partnerskiej, ograniczeniami ruchowymi utrudniającymi zaspokajanie potrzeb czy zinternalizowaniem stereotypowych przekonań i postaw dotyczących seksualności osób z niepełnosprawnościami.

Chyba jednym z najpopularniejszych stereotypów dotyczących seksualności osób z niepełnosprawnościami jest to, że ta sfera nie istnieje. Osoby z niepełnosprawnościami często postrzegane są jako osoby aseksualne, nie posiadające potrzeb seksualnych, pragnień czy fantazji.  A skoro sfera ta „nie istnieje”, to po co w ogóle o niej mówić? Jaki cel miałaby mieć edukacja seksualna, skoro seksualność „nie dotyczy” osób z niepełnosprawnościami? Taki sposób myślenia i przedstawiania seksualności osób z niepełnoprawnościami jest niestety zjawiskiem bardzo powszechnym, ale zdecydowanie mija się z prawdą. Większość osób z niepełnosprawnościami pragnie spełniać się seksualnie, czerpać radość z seksu, bliskości i intymności z drugą osobą.

Bycie osobą z niepełnosprawnością nie sprawia, że osoba nie chciałaby czy nie jest w stanie tworzyć satysfakcjonujących, znaczących relacji czy nawiązywać związków partnerskich.

Budowanie bliskości z innymi osobami pozytywnie wpływa na poczucie własnej wartości, wzmacnia poczucie więzi, jak i sprzyja przystosowaniu i funkcjonowaniu w społeczeństwie. Oczywiście, wśród osób z niepełnosprawnościami możemy spotkać osoby, dla których seks, seksualność czy tworzenie relacji nie mają większego znaczenia lub nie są priorytetową kwestią. Nie ma w tym absolutnie nic dziwnego, bo żadna grupa społeczna nie jest jednolita i możemy znacząco różnić się między sobą.

Jak mądrze wspierać młode osoby z niepełnosprawnościami podczas dojrzewania?

Rodzice osób z niepełnosprawnościami często przekonani są o aseksualności swojego dziecka, dlatego też pomijają temat seksualności i dojrzewania seksualnego. Zdarza się, że tematyka nie jest również poruszana z powodu lęku i chęci ochrony. Rodzice obawiają się, że niepotrzebnie rozbudzone zostaną potrzeby seksualne u dziecka, a powinny pozostać uśpione, bo wiążą się jedynie z rozczarowaniem i najlepiej będzie im tego oszczędzić. Efektem lęku o swoje dziecko może być również izolowanie go od „pełnosprawnych” rówieśników, co jeszcze bardziej obniża szanse na budowanie relacji przyjacielskich czy partnerskich. Ważne jest więc uświadomienie rodzicom potrzeby działań integrujących w grupie, jak i wspieranie osiągania autonomii przez dziecko.

Niestety brak rozmowy i edukacji na temat seksualności czy w ogóle tego, co się dzieje z młodym człowiekiem w okresie dojrzewania (np. na temat tego, co jest zupełnie normalne, zdrowe, a co powinno niepokoić) przynosi głównie negatywne konsekwencje. Nastolatek_ka pozostaje sam_a ze swoimi pytaniami, problemami, a często również cierpieniem i wstydem.

Młoda osoba nie wie, kogo może spytać o radę, gdzie uzyskać informacje na tematy związane z seksualnością. Bagatelizowanie czy spychanie tematu seksualności na dalszy plan w odniesieniu do osób z niepełnosprawnościami ma miejsce nie tylko w domu rodzinnym, ale często np. w szkole, instytucjach pomocowych, placówkach medycznych i rehabilitacyjnych. Zdarza się, że podczas próby uzyskania informacji czy pomocy w kwestiach seksualnych osoby z niepełnosprawnościami spotykają się z zupełnym niezrozumieniem i unikaniem w postaci zmiany tematu czy ukierunkowania rozmowy na inny aspekt.

W przypadku dzieci, również tych z niepełnosprawnościami, to rodzice pełnią wyjątkową i znaczącą rolę w ich rozwoju psychoseksualnym – to jak się zachowują, co robią i co mówią lub czego nie mówią, czego uczą itd. Rodzice są dla dzieci pierwszym punktem odniesienia, podstawowym źródłem wartości, zasad, wzorców postępowania. Z przeróżnych powodów temat seksualności dla wielu rodziców jest kwestią bardzo trudną i niewygodną. W odniesieniu do rodziców dzieci z niepełnosprawnościami problem ten wydaje się być spotęgowany. Rodzice często reagują lękiem, kiedy obserwują przejawy seksualności u swojego dziecka, widzą zmiany fizyczne okresu dojrzewania czy zachowania autoerotyczne.

Lęk dotyczy też niechcianej ciąży, chorób przenoszonych drogą płciową czy narażenia na krzywdę i wykorzystanie ze strony innych osób. Niektórzy rodzice boją się również, że ich dzieci nie będą w stanie wyrażać swojej seksualności w sposób akceptowalny społecznie. Te wszystkie obawy często prowadzą do nadmiernej troski, „zagłuszania” seksualności dziecka i w efekcie do uniemożliwiania mu rozwoju umiejętności społecznych, świadomości swoich ograniczeń lub możliwości w sferze seksualnej oraz braku zdolności do nawiązywania więzi.

Wyjątkowo istotne jest więc uświadomienie rodzicom, że poruszanie tematyki seksu nie doprowadzi do nadmiernego zainteresowania tą kwestią. Rozmowa sprawi, że dziecko w bezpiecznej atmosferze uzyska odpowiedzi na nurtujące je pytania, będzie rozumiało, co się z nim dzieje w sferze psychicznej i fizycznej podczas dojrzewania, czego może się spodziewać, jakie ma możliwości i ograniczenia, a także może ochronić przed wykorzystaniem ze strony innych poprzez naukę stawiania granic, tego, jakie zachowania i dotyk są akceptowalne, a jakie nie powinny mieć miejsca.

W sytuacji, gdy rodzice czują, że nie posiadają wystarczającej wiedzy w temacie seksualności – warto skorzystać ze specjalistycznej konsultacji w tym zakresie, aby zdobyć potrzebne wskazówki do wspierania młodej osoby w procesie dojrzewania, jak i rozwiać również swoje ewentualne wątpliwości.

Edukacja seksualna nie powinna jednak spoczywać tylko na rodzicach. Czerpać wiedzę na temat seksualności można z wielu źródeł, dlatego też wyróżnia się dwa rodzaje edukacji seksualnej: nieformalną (m.in. rodziców lub innych członków rodziny, opiekunów, rówieśników) i formalną (wszelkie źródła profesjonalne: medyczne, pedagogiczne, społeczne (np. szkołę) czy psychologiczne). Obie formy są równie ważne i potrzebne podczas edukowania młodych ludzi i z założenia uzupełniają się wzajemnie. Wiedza ze źródeł formalnych powinna być dostępna dla wszystkich, niezależnie od stopnia i rodzaju niepełnosprawności.

Jednak również specjaliści_tki z różnych dziedzin (np. nauczyciele, lekarze, pedagodzy) często pomijają lub bagatelizują temat seksualności osób z niepełnosprawnościami. Nierzadko powodem, tak jak w przypadku rodziców czy opiekunów, są różne obawy i chęć ochrony, jednak przeważnie główną trudnością jest niestety brak wiedzy, umiejętności i kompetencji do edukowania o sferze seksualnej w tej grupie. W sytuacji, kiedy temat seksualności ogólnie jest tematem tabu, zupełnie nie dziwi to, że specjaliści_tki nie mają gwarancji zdobycia wiedzy o seksualności osób z niepełnosprawnościami na drodze swojej edukacji czy pracy zawodowej.

Podobnie jak w przypadku rodziców i opiekunów – zachęcamy do poszerzania swojej wiedzy wszelkimi możliwymi sposobami i sięgania do rzetelnych źródeł informacji, a przede wszystkim do otwartości i tworzenia bezpiecznej przestrzeni do rozmowy z młodymi osobami z niepełnosprawnościami. Poniżej znajdziecie także kilka świetnych źródeł, po które warto sięgać w kontekście edukacji seksualnej:

1. Agnieszka Stein, „Nowe wychowanie seksualne”
2. Rozwój seksualny dzieci– całościowy poradnik o rozwoju seksualnym dzieci 0—18 lat, Wydawnictwo Natuli
3. Adele Faber, Elaine Malzish, „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały, jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”
4. Zestawienie książek dla dzieci o edukacji seksualnej: Edukacja seksualna – najciekawsze książki dla dzieci i dorosłych (natuli.pl)
5. Podkast „Skąd się biorą dzieci”

Bibliografia:

Długołęcka, A. (2006). Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie – zakres problemów, [w:] O seksualności osób niepełnosprawnych, red. A. Ostrowska, Warszawa.

Izdebski, Z. (2006). Rodzice dziecka niepełnosprawnego wobec jego seksualności, [w:] O seksualności osób niepełnosprawnych, red. A. Ostrowska, Warszawa.

Izdebski, Z., Długołęcka, A., & Radomski, D. (2016). Psychoseksualne funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością fizyczną. Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego

Simon, W., & Gagnon, J. (1998). Psychosexual development. Society, 35(2), 60-67.