Dyskryminacja w pracy i w szkole. Jakie mamy prawa?

Dyskryminacja jest zjawiskiem powszechnym, które dotyka także osoby z niepełnosprawnościami w różnych sferach ich życia. Zarówno osoby dorosłe, jak i dzieci są narażone na różne formy dyskryminacji występującej najczęściej w miejscu pracy, w szkole i w miejscach publicznych. Niepełnosprawność powoduje, że osoba nie tylko musi pokonywać własne słabości, ale także mierzyć się z licznymi trudnościami, które stawia społeczeństwo oraz rynek pracy.

Pomimo szeregu regulacji prawnych, system pomocowy, który ma na celu ułatwić osobom z niepełnosprawnościami znalezienie zatrudnienia, w sposób niewystarczający zapobiega ich dyskryminacji na rynku pracy. Ponadto ograniczony dostęp do specjalistów, brak możliwości skorzystania z zabiegów rehabilitacyjnych w miejscu zamieszkania, brak transportu publicznego dostosowanego do potrzeb osób z niepełnosprawnościami, bariery architektoniczne i komunikacyjne powodują pogarszanie i tak złego stanu zdrowia. Długotrwałe napięcie i zagrożenie, a także poczucie niepewności prowadzi do silnego stresu, któremu bardzo często towarzyszy depresja. Nie bez znaczenia dla stanu zdrowia pozostaje  również brak należytego wsparcia finansowego oraz rehabilitacji zawodowej. Pozbawienie możliwości rehabilitacji w warunkach zatrudnienia, na stanowiskach pracy przystosowanych do rodzaju niepełnosprawności, połączonej z możliwością korzystania z zabiegów medycznych, wpływa, że osoby z niepełnosprawnościami czują się niepotrzebne. Te wszystkie działania i zaniechania ze strony instytucji, organów oraz społeczeństwa, powodują, że konieczne jest wsparcie psychologiczne.

Dyskryminacja w miejscu pracy – czego nie wolno pracodawcy?

Bardzo często zdarza się, że pracodawca już na etapie procesu rekrutacji przejawia zachowania dyskryminujące. Doskonałym przykładem może być zorganizowanie spotkania w celu odbycia rozmowy kwalifikacyjnej w niedostosowanym dla osoby z niepełnosprawnością pomieszczeniu, gdzie z uwagi na infrastrukturę nie będzie mogła wziąć w niej udziału (brak windy, podjazdu). Z kolei w momencie znalezienia ciekawej oferty pracy i podjęcia zatrudnienia, może dochodzić ze strony pracodawcy do łamania prawa poprzez naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu. W takim przypadku, należy pamiętać, że zgodnie z art. 18 (3a) § 2-5 kodeksu pracy, istnieje bezwzględny zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu.

Ten zakaz został dodatkowo rozszerzony poprzez unormowanie zawarte w art. 23a ust. 1u.r.z.s., zgodnie z którym pracodawca ma obowiązek zapewnić niezbędne racjonalne usprawnienia dla osoby z niepełnosprawnością, która pozostaje z nim w stosunku pracy, uczestniczy w procesie rekrutacji, odbywa szkolenie, staż, przygotowanie zawodowe lub praktyki zawodowe poprzez przeprowadzenie koniecznych w konkretnej sytuacji zmian lub dostosowań do szczególnych, zgłoszonych pracodawcy potrzeb wynikających z niepełnosprawności danej osoby.

Czynnikiem koniecznym do zapewnienia przez pracodawcę racjonalnych usprawnień jest poinformowanie go o tych potrzebach i okazanie ważnego orzeczenia o niepełnosprawności.  Brak wiedzy pracodawcy o niepełnosprawności kandydata i tym samym niezapewnienie szczególnych udogodnień, będzie czynił zarzut dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność bezzasadnym.

Przejawem dyskryminacji w zatrudnieniu może być:

• odmowa nawiązania lub rozwiązania stosunku pracy;
• zaoferowanie kandydatowi niższego wynagrodzenia za pracę niż oferowanego osobom wykonującym pracę jednakową lub jednakowego rodzaju;
• zaoferowanie niższego wynagrodzenia niż oferowane osobom wykonującym taką samą pracę ze względu na stosowanie wobec osoby z niepełnosprawnościąskróconej normy czasu pracy na podstawie art.15 ust.2 u.r.z.s;
• pomięcie przy awansowaniu bądź przy przyznawaniu dodatkowych świadczeń pracowniczych;
• ograniczenie dostępu do szkoleń, które mają na celu podnieść kwalifikacje zawodowe;
• uzależnienie nawiązania stosunku pracy od możliwości skorzystania z określonej formy wsparcia, wymuszając w tym celu uzyskanie przez kandydata statusu osoby bezrobotnej.

Jak radzić sobie z dyskryminacją w miejscu pracy?

W przypadku gdy pracodawca nie przestrzega przepisów o czasie pracy w stosunku do pracownika z niepełnosprawnością:

• pracownik zamiast 7h pracuje 8h,
• stosuje godziny nadliczbowe, niezgodnie z zaleceniem lekarza medycyny pracy,
• nie dostosowuje warunków pracy do możliwości pracownika niepełnosprawnego wynikających z art. 23a ustawy o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,

należy zgłosić ten fakt do organu uprawnionego do przeprowadzania kontroli, którym jest Państwowa Inspekcja Pracy.

Jeżeli wyniki kontroli potwierdzą nieprawidłowości, których dopuścił się pracodawca, wówczas poniesie on odpowiedzialność przewidzianą w kodeksie wykroczeń. Pracodawca zostanie ukarany karą grzywny w wysokości od
1 000 zł do 30 000 zł. Niezależnie od powyższej odpowiedzialności, pracodawca, który nie przestrzegał czasu pracy, zostanie zobowiązany do zwrotu pracownikowi należnego wynagrodzenia za przepracowane przez niego dodatkowe godziny. Osoby z niepełnosprawnościami mają także prawo wystąpić z powództwem przeciwko pracodawcy do Sądu Pracy i domagać się odszkodowania za naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu, w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Podstawą prawną roszczenia jest art. 13 ustawy z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania.

Osobą dyskryminowaną, która ma prawo dochodzić przysługujących roszczeń, może być nie tylko osoba zatrudniona, ale także kandydat do pracy, czy też były pracownik.

W sytuacji, gdy pracodawca w sposób niezgodny z przepisami rozwiąże umowę o pracę, wówczas osobie z niepełnosprawnością będzie przysługiwało powództwo o przywrócenie do pracy na poprzednich warunkach albo odszkodowanie.

Decydując się na wytoczenie powództwa przeciwko pracodawcy, należy zgromadzić odpowiedni materiał dowodowy, służący wykazaniu prawdziwości podnoszonych przez pracownika twierdzeń. Doskonałym dowodem mogą okazać się smsy, maile, czy też zeznania świadków – na przykład innych pracowników.

Mobbing osoby z niepełnosprawnością w pracy – jak sobie pomóc?

Osoby z niepełnosprawnościami mogą stać się w miejscu pracy także ofiarami mobbingu. Konsekwencją mobbingu bardzo często są zaburzenia psychiczne. Uporczywe, długotrwałe nękanie lub zastraszanie pracownika może doprowadzić do obniżenia poczucia przydatności zawodowej. Z kolei poniżanie czy ośmieszanie pracownika lub izolowanie go od zespołu powodują, że zaczyna on odczuwać lęki, które mogą przekształcić się w zespół lęku uogólnionego czy zaburzenia depresyjne i lękowe mieszane, a także zaburzenia lękowe z napadami paniki oraz zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.

Przebywanie w stanie silnego stresu i zdenerwowania może także doprowadzić do rozstroju zdrowia, w wyniku którego potrzebna będzie terapia psychologiczna bądź psychiatryczna, by na nowo odbudować samoocenę i poczucie własnej wartości. Dlatego w przypadku, gdy odczuwamy pierwsze skutki mobbingu ze strony pracodawcy, czy innego współpracownika, który nas szykanuje z uwagi na niepełnosprawność, należy niezwłocznie zawiadomić na piśmie pracodawcę wraz z wezwaniem go do zaprzestania działań dyskryminacyjnych.

Zgodnie z art. 94³ kodeksu pracy na pracodawcy spoczywa obowiązek przeciwdziałania mobbingowi. Powinien on szkolić pracowników w tym zakresie, informując o niebezpieczeństwie i konsekwencjach mobbingu, a także stosować procedury mające na celu wykrycie i zakończenie mobbingu.

W przypadku braku odpowiedzi ze strony pracodawcy, osobie z niepełnosprawnością przysługuje prawo zawiadomienia organu kontroli, którym jest Państwowa Inspekcja Pracy.

Ze skargą o wsparcie można także wystąpić do organu równościowego, którym jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Należy jednak pamiętać, że Rzecznik może interweniować, gdy dyskryminacji dopuścił się podmiot publiczny. Natomiast w zakresie prawa prywatnego posiada on jedynie uprawnienia kontrolne wobec organów, które te kompetencje posiadają. Wsparcia udzielą także organizacje pozarządowe – fundacje, stowarzyszenia, do których można zwrócić się o pomoc.

Jakie prawa ma ofiara mobbingu?

Jeżeli zachowanie ze strony agresora nie zmienia się i w dalszym ciągu stosuje zachowania niepożądane, osoby z niepełnosprawnościami mają prawo:

• rozwiązać umowę o pracę w trybie natychmiastowym, wskazując za przyczynę rozwiązania umowy mobbing;
• dochodzić w Sądzie Pracy odszkodowania z tytułu mobbingu celem naprawienia szkody;
• dochodzić w Sądzie Pracy zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, jeżeli mobbing wywołał roztrój zdrowia.

Czy prawo chroni osoby z niepełnosprawnościami w przypadku dyskryminacji ze strony społeczeństwa?

Zachowania dyskryminujące mogą rodzić odpowiedzialność karną, a także cywilną. Kodeks karny penalizuje szereg zachowań, które stanowią naruszenie prawa.

Należą do nich:

• naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217k.k),
• stosowanie groźby bezprawnej (art. 190k.k),
• uporczywe nękanie tj. stalking (art. 190a k.k.),
• zmuszenie do określonego zachowania (art.191k.k.),
• zniewaga (art. 216k.k.),
• publiczne zniesławienie (art.212k.k.),
• znęcanie psychiczne i fizyczne (art. 207 k.k.).

Prawo karne odnosi się także do przemocy seksualnej . Szczególnymi typami przestępstw przeciwko wolności seksualnej są między innymi wykorzystywanie osoby upośledzonej (art. 198k.k) czy pedofilia (art. 202k.k.).

Ustawodawca w art. 119 k.k przewidział także odpowiedzialność za stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowości.

W przypadku podjęcia przez sprawcę któregokolwiek z wyżej wskazanych zachowań, osoby z niepełnosprawnościami mają prawo złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa na piśmie lub udać się bezpośrednio na policję i złożyć zeznania do protokołu.

Dyskryminacja wiąże się także z dochodzeniem roszczeń na drodze postępowania cywilnego. W każdym przypadku, gdy doszło do naruszenia dóbr osobistych, tj (cześć, zdrowie, godność, wolność), na podstawie art. 23, 24 i 448 k.c. przysługuje prawo wystąpienia do Sądu z powództwem o:

• zaniechania działania dyskryminującego,
• odszkodowania pieniężnego, zadośćuczynienia pieniężnego,
• zapłaty odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny.

Jak radzić sobie z dyskryminacją w szkole?

Dyskryminacja dotyka także dzieci z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Dochodzi do niej w placówkach oświaty, zarówno ze strony rówieśników, jak i nauczycieli. Większość uczniów doświadcza gorszego, nierównego traktowania ze strony kolegów i koleżanek, które może polegać na obrażaniu, poniżaniu, dręczeniu, czy też naruszaniu nietykalności cielesnej. Skutkiem niepożądanych doświadczeń może być obniżone poczucie własnej wartości i pewności siebie. W konsekwencji uczeń z niepełnosprawnością odczuwa lęki przed jeszcze większym prześladowaniem, obawia się uczęszczać do szkoły, choruje, a to z kolei wymaga podjęcia terapii.

Gdy dzieci bądź młodzież z niepełnosprawnościami doświadczają dyskryminacji w środowisku szkolnym, pierwszym działaniem rodzica powinna być rozmowa o sytuacji dziecka z wychowawcą oraz dyrektorem szkoły.

Najczęstszą metodą stosowaną w rozwiązywaniu problemu związanego z agresją jest mediacja, podczas której nauczyciel pełniący funkcję mediatora, stara się rozwiązać problem.

Jeżeli ta forma zawiedzie, a sytuacja dziecka ulega wręcz pogorszeniu, wówczas rodzic powinien zwrócić się do organu nadzoru pedagogicznego, tj. właściwego dla rejonu kuratora oświaty. Kuratorium Oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad jakością realizacji zadań przez dyrektorów szkół i dokonuje kontroli w sytuacjach, które mogą sugerować naruszenie praw dziecka. W sytuacji gdy zachowania dyskryminacyjne doprowadziły do zagrożenia zdrowia, czy życia dziecka, należy zawiadomić organy ścigania – policję czy prokuraturę, a także Rzecznika Praw Dziecka.

Niepełnosprawność powoduje, że uczniowie narażeni są na zachowania dyskryminujące również ze strony nauczycieli, chociażby w postaci czynienia niestosownych uwag, odmowy uczestniczenia w wycieczkach szkolnych. Bardzo często zdarza się także, że dyrektor szkoły odmawia zajęć rehabilitacyjnych, powołując się na brak środków. Należy pamiętać, że dostarczone przez rodziców orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego nakłada na dyrektora obowiązek zapewnienia realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu.

Powoływanie się na brak środków lub przerzucanie wykonania zaleceń na inny podmiot jest zabronione. Jeżeli dyrektor nie wykonuje postanowień orzeczenia, należy złożyć skargę do Kuratorium Oświaty na działalność szkoły. Podobnie w sytuacji, gdy nauczyciel lub dyrektor żąda od rodzica dziecka z niepełnosprawnością okazania zaświadczenia od lekarza, że uczeń jest zdrowy. W tym przypadku również mamy prawo interweniować w Kuratorium Oświaty.

Więcej na temat sposobów przeciwdziałania dyskryminacji oraz radzenia sobie z nią dowiesz się, kontaktując się z odpowiednim specjalistą w Kompleksowym Centrum Poradniczym Fundacji Avalon. Z bezpłatnych konsultacji skorzystać mogą nie tylko osoby z niepełnosprawnościami, ale także ich bliscy, członkowie rodzin oraz inne osoby zainteresowane.

Udzielamy wsparciaporadniczo-informacyjnego, prawniczego, psychologicznego oraz seksuologicznego. Na stronie Centrum znajdziesz szczegóły odnośnie dyżurów poszczególnych specjalistów: poradnictwo.fundacjaavalon.pl