Sztuka i niepełnosprawność – krótki zarys zjawiska

Ten, kto uważa, że sztuka jest obojętna na temat niepełnosprawności, jest w wielkim błędzie…

Istnieją trzy typy relacji występujących pomiędzy sztuką a niepełnosprawnością: sztuka tworzona przez osoby z niepełnosprawnościami; sztuka, gdzie niepełnosprawność pojawia się jako motyw; sztuka, której głównym tematem jest niepełnosprawność. Każdy typ relacji jest inny i niesie ze sobą odmienne wartości. Z tego powodu warto pokrótce omówić je z osobna.

Sztuka tworzona przez osoby niepełnosprawne

Niepełnosprawność nie wyklucza aktywności twórczej. Znamy przecież przykłady wielu osób bez rąk i nóg malujących piękne obrazy, trzymając pędzel w ustach. Turnieje tańca na wózkach inwalidzkich, koncerty niewidomych muzyków, filmy z udziałem niepełnosprawnych aktorów – to tylko kilka przykładów działalności artystycznej OzN. Wielu wybitnych artystów było dotkniętych niepełnosprawnością, m.in. Beethoven (stopniowy tracący słuch, a w końcu niesłyszący), Henri Toulouse-Lautrec (choroba genetyczna atakująca kości), Vincent van Gogh (cierpiący na różnego rodzaju nerwice i depresję), Edgar Allan Poe (chory na zaburzenia dwubiegunowe), Frida Khalo (choroba Heine Medina), John Milton (niewidzący). To, że dzieło tworzone jest przez niepełnosprawnego artystę, nie oznacza jednak, że musi dotyczyć niepełnosprawności samej w sobie. Tematyka dzieła zależy wyłącznie od zamiaru twórcy. W tej relacji sztuka może mieć znaczenie terapeutyczne (kilka słów na ten temat w artykule „Uzdrawiająca moc sztuki”*), ale i czysto artystyczne. Nie istnieją tu żadne podziały, nikt nie ma „taryfy ulgowej”. Tu najważniejsze są dzieła i ich twórcy, bez względu na swoją kondycję zdrowotną.

Sztuka, gdzie niepełnosprawność pojawia się jako motyw

Niepełnosprawność była i jest motywem często pojawiającym się w sztuce. W tej relacji nie stanowi ona głównego tematu dzieła, ale pełni funkcję uzupełniającą. I tak niepełnosprawni pojawiają się na obrazach (np. Pietera Breugela), w komiksach (tu zachęcam do lektury artykułu „Niepełnosprawność w komiksie”**), w filmach (np. „Nietykalni”, „Zapach kobiety”, „Co gryzie Gilberta Grape’a”, „Forrest Gump”***) i w literaturze („Ryszard III” Szekspira). Niepełnosprawność nie jest dominującym elementem dzieła, staje się symbolem. Znaczenie tego motywu zmieniało się na przestrzeni stuleci, zgodnie ze zmianą postrzegania osób z niepełnosprawnościami w społeczeństwie. W sztuce współczesnej zestawienie świata pełnosprawnych i niepełnosprawnych może być wyrazem integracji społecznej, próbą ukazania ich wzajemnych oddziaływań, odmienności i cech wspólnych. Z kolei niepełnosprawność sama w sobie może być symbolem walki z przeciwnościami losu, przezwyciężania własnych słabości, dążenia do upragnionego celu i spełniania swoich marzeń mimo życiowych trudności. Warto tu dodać, że w tej relacji autorzy nie muszą być niepełnosprawni. Nie chodzi tu o osobę twórcy, lecz o tematykę dzieł.

Sztuka, której głównym tematem jest niepełnosprawność

Ten typ relacji można określić jako osobny nurt sztuki (ang. „disability art”) poświęconej wyłącznie problematyce niepełnosprawności w szerokim kontekście – społecznym, psychologicznym, egzystencjalnym, estetycznym, etc. Artyści pełnosprawni i niepełnosprawni koncentrują uwagę odbiorcy na wybranym przez siebie problemie. Stosowane przez nich środki artystycznego wyrazu są różne: malarstwo, rzeźba, fotografia, instalacja, techniki komputerowe, film, teatr, taniec współczesny, etc. Najważniejsze staje się jednak przesłanie dzieł. Te mogą poruszać temat m.in. tolerancji, równouprawnienia, cielesności, miejsca w społeczeństwie, samooceny osób niepełnosprawnych.

Sztuka staje się tu bardzo ważnym narzędziem dialogu z rzeczywistością. Daje możliwość wyrażenia tego, co na co dzień pozostaje w ukryciu, jest niesłusznie wypierane ze świadomości społecznej, pominięte lub zlekceważone. Wszystko to, aby pobudzić widzów do refleksji – pokazać, że ludzie nie są identyczni, a nasze odmienności nie powinny stanowić podziałów, lecz być tym, co nas wyróżnia i zachęca do wzajemnej integracji.

Jak widać, sztuka i niepełnosprawność tworzą związek ciekawy pod względem artystycznym oraz problemowym. Każdy, bez względu na swoją kondycję zdrowotną, znajdzie w tej relacji miejsce dla siebie. Nie pozostaje nam nic innego jak tworzyć…

* http://www.fundacjaavalon.pl/info_o_fundacji/wokol_niepelnosprawnosci/uzdrawiajaca_moc_sztuki.html

** http://lekturaobowiazkowa.pl/komiksy/niepelnosprawnosc-w-komiksie/

*** Więcej przykładów filmów, gdzie pojawia się temat niepełnosprawności, na stronie http://filmaster.pl/tag/niepe%C5%82nosprawno%C5%9B%C4%87/

Artykuł opracowała Natalia Sopniewska, korzystając z informacji:

http://en.wikipedia.org/wiki/Disability_art

http://en.wikipedia.org/wiki/Disability_in_the_arts

Zdjęcie:

Kadr z występu grupy AXIS Dance Company, fot. Z: http://en.wikipedia.org/wiki/Disability_in_the_arts#mediaviewer/File:AXIS_Dance_Company.jpg