Rehabilitacja seksualna – co warto wiedzieć?

Tekst: Sylwia Wierzbicka, seksuolożka, Projekt Sekson

Seksualność i zdrowie seksualne

Seksualność jest częścią nas wszystkich – niezależnie od płci, wieku, kraju pochodzenia czy stopnia sprawności. Już od narodzin jesteśmy istotami seksualnymi, lecz z biegiem lat zmienia się to, jak postrzegamy swoją seksualność, jak jej doświadczamy i jak ją wyrażamy. Rozwój psychoseksualny obejmuje więc cały okres naszego życia oraz podlega ciągłym wpływom czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Pomimo że jest doświadczeniem uniwersalnym, może przybierać różne tempo, etapy czy formę w zależności od osoby. Integrowanie biologicznych, emocjonalnych, jak i społecznych aspektów życia seksualnego jest szczególnie istotne dla zdrowia seksualnego człowieka, ale również dla właściwego rozwoju osobowości, emocjonalności, sposobu komunikacji, pozytywnej samooceny czy możliwości pełnego funkcjonowania w społeczeństwie.  

Osobom z niepełnosprawnościami bardzo często odbiera się tą seksualną część tożsamości i uznaje się, że ta sfera nie istnieje. Nic bardziej mylnego! Z całą pewnością specyfika doświadczeń seksualnych i stopień, w jakim możliwe jest realizowanie potrzeb seksualnych, mogą być związane bezpośrednio z rodzajem niepełnosprawności, obrazem choroby czy charakterem przebytego urazu, jednak często są wypadkową wielu czynników – m.in.: 

• byciem postrzeganym_ą przez społeczeństwo jako osoba aseksualna (a czasami hiperseksualna),  
• wyjątkowo silną tabuizacją seksualności osób z niepełnosprawnościami,  
• utrudnionym dostępem do wiedzy na temat seksualności oraz usług medycznych w zakresie zdrowia seksualnego,  
• trudnościami komunikacyjnymi,  
• problemami z nawiązaniem lub/i utrzymaniem relacji partnerskich,  
• ograniczeniami ruchowymi utrudniającymi zaspokajanie potrzeb,  
• zinternalizowaniem stereotypowych przekonań i postaw dotyczących seksualności osób z niepełnosprawnościami,  
• lękiem związanym z np. pokazaniem nagiego ciała, możliwym brakiem satysfakcji po stronie partnera_ki. 

Społeczna tabuizacja tematu seksualności osób z niepełnosprawnościami znacząco utrudnia zdobywanie rzetelnej wiedzy czy uzyskiwanie wsparcia w tym zakresie, jednak oczywiście nie jest to jedyny czynnik. Głównymi przyczynami są przede wszystkim ograniczenia systemu ochrony zdrowia (większość wsparcia organizowana jest przez sektor prywatny lub różnego rodzaju organizacje pozarządowe), niedostateczna liczba specjalistów_ek posiadających odpowiednie kwalifikacje, nieobecność rehabilitacji seksualnej w programach nauczania, co bezpośrednio wiąże się z brakiem odpowiedniego przygotowania personelu medycznego, od których najczęściej oczekuje się pomocy w pierwszej kolejności. 

Rehabilitacja seksualna – recepta na zdrowie seksualne osób z niepełnosprawnościami?

Temat seksualności jest niestety często spychany na dalszy plan w procesie rehabilitacji i nie należy do jej głównych celów. Kompleksowe podejście powinno uwzględniać rehabilitację seksualną jako jeden z niezbędnych elementów dla poprawy ogólnego funkcjonowania, osiągania dobrostanu i aktywizowania społecznego. Zacznijmy jednak od tego, czym w ogóle jest rehabilitacja seksualna? Rehabilitacja seksualna to złożony proces usprawniający lub/i umożliwiający realizację satysfakcjonującego życia seksualnego oraz sprzyjający wyrównywaniu szans w funkcjonowaniu psychoseksualnym osób, które mają różnego rodzaju ograniczenia.  

Głównym zadaniem rehabilitacji seksualnej jest przywracanie zdrowia seksualnego oraz leczenie lub minimalizowanie zaburzeń seksualnych, które mogą wynikać z choroby lub doświadczonego urazu. Do celów należy również zdobycie wiedzy dotyczącej seksualności i osiągania satysfakcji seksualnej, poszukiwanie oraz wypracowanie technik, sposobów i form ekspresji seksualnej uwzględniających ograniczenia i możliwości, zwiększanie świadomości dotyczącej własnego ciała, poznawanie stref erogennych, praca nad stereotypowymi przekonaniami na temat seksualności, edukacja i poradnictwo dotyczące rodzicielstwa oraz bezpiecznych metod antykoncepcji. Ogromna część rehabilitacji seksualnej wiąże się również z oddziaływaniami terapeutycznymi m.in. pracą z emocjami, myślami, przekonaniami obrazem siebie i swojego ciała, obniżonym poczuciem własnej wartości czy lękiem (trudności psychologiczne mają ogromny wpływ na seksualność człowieka!).

Co powinien uwzględniać proces rehabilitacji seksualnej?

1. Dokładną diagnozę przyczyn występujących trudności i wnikliwą diagnostykę problemu, uwzględniającą zarówno aspekty somatyczne, jak i psychologiczne – to od nich zależy dopasowanie dalszych oddziaływań. Poszukiwanie podłoża występujących trudności i dalszy przebieg rehabilitacji seksualnej może obejmować współpracę specjalistów_ek z różnych dziedzin –– urologii, seksuologii, ginekologii czy fizjoterapii.  
2. Dobranie odpowiednich metod rehabilitacji uwzględniających potrzeby oraz oczekiwania osoby, ale również jej możliwości i ograniczenia. W procesie rehabilitacji korzysta się z różnorodnych metod i form pracy takich jak m.in.: 

• • farmakoterapia – np. stosowanie leków na zaburzenia erekcji, 
  • fizjoterapia – rehabilitacja ruchowa uwzględniająca np. fizykoterapię (wykorzystującą takie metody jak: pole magnetyczne, ultradźwięki czy elektrostymulację) czy kinezyterapię (inaczej: leczenie ruchem mające na celu np. zwiększenie wytrzymałości mięśni, poprawę ogólnej wydolności organizmu, poprawę ruchomości stawów, korekcję nieprawidłowych nawyków ruchowych), 
  • terapia seksuologiczna – oddziaływania terapeutyczne, które mają na celu poprawę jakości życia seksualnego, może odbywać się indywidualnie lub w parze, polega np. na poszukiwaniu oraz wypracowaniu technik, sposobów i form ekspresji seksualnej, 
  • metody chirurgiczne – np. operacje naczyniowe, protezy prącia, 
  • fizjoterapia uroginekologiczna – profilaktyka, diagnostyka oraz leczenie schorzeń związanych z nieprawidłowościami w obrębie miednicy, polega np. ćwiczeniach wspierających pracę mięśni dna miednicy, 
  • rehabilitacja urologiczna, która pozwala zmniejszyć dysfunkcje pęcherza moczowego, nerwów i mięśni dna miednicy (np. w przypadku nietrzymania moczu). 

Jak możemy zobaczyć, rehabilitacja seksualna jest pojęciem bardzo szerokim i nie istnieje uniwersalny „scenariusz”, który opisałby krok po kroku wszystkie jej etapy. Nie ma tutaj jednej drogi postępowania. Rehabilitacja seksualna wymaga odpowiedniej wiedzy teoretycznej i umiejętności ze strony specjalistów_ek, ale przede wszystkim indywidualnego podejścia do każdej osoby i uwzględnienia jej wyjątkowości. Aby proces ten przynosił pozytywne efekty niezbędne jest rozpoznanie oczekiwań, zrozumienie potrzeb, określenie możliwych celów – należy więc uważnie słuchać i podążać za osobą, która potrzebuje wsparcia. 

Praca nad seksualnością pozytywnie wpływa na ogólne funkcjonowanie osoby z niepełnosprawnością, niezależnie od tego, czy ma ją od urodzenia, nabyła w wyniku wypadku, czy choroby neurodegeneracyjnej. Rehabilitacja seksualna może pomóc w budowaniu własnej podmiotowości, autonomii, stawianiu granic, komunikowaniu potrzeb i polepszeniu relacji z innymi ludźmi. W wymiarze społecznym poruszanie tematyki seksualności i rodzicielstwa osób z niepełnosprawnościami przyczynia się do zmiany stereotypowych przekonań oraz zwiększa świadomość społeczną w zakresie potrzeb i barier, z jakimi osoby z niepełnosprawnościami spotykają się na co dzień oraz może mieć pozytywny wpływ na polepszenie dostępności do usług i otrzymywanie wsparcia adekwatnego do potrzeb.  

Artykuły i książki o tematyce rehabilitacji seksualnej:

• Aouil, B. (2010). Kinezyterapeutyczne metody w rehabilitacji seksualnej osób niepełnosprawnych. Przegląd terapeutyczny, 8, 1-13.  
• Adamczyk J., Kocyk, S., Boguszewski, D. (2012). Oczekiwania osób niepełnosprawnych i fizjoterapeutów wobec rehabilitacji seksualnej. Seksuologia Polska, 10(1), 21-27.  
• Cencora, M., Pasiut, S. (2012). Rehabilitacja seksualna po urazie rdzenia kręgowego. Fizjoterapia, 20(2), 12-31.  
• Długołęcka, A. (2007). Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie — wstępna diagnoza problemów. Postępy Rehabilitacji, 1, 29–39  
• Radomski, D. (2005). Czynniki utrudniające realizację życia erotycznego osób niepełnosprawnych fizycznie. Seksuologia Polska, 3(1), 8–12.  
• Trojanowska, M. (2020). Komu wolno pójść na randkę? O seksualności osób z niepełnosprawnościami. Przegląd Socjologii Jakościowej, 16(3), 56-69.  
• Myszkowski M., Czerska A., Olczyk M. (2007). Rola fizjoterapii w rehabilitacji seksualnej osób po uszkodzeniu rdzenia kręgowego. W: Kawałko B., Kowerski M. (red.). Prace studenckich kół naukowych. WSZiA, Zamość; 53–58.  
• Długołęcka, A., Lew-Starowicz, M. (2015). Seks trzyma nas przy życiu. Rehabilitacja seksualna w chorobach somatycznych. Wydawnictwo Leo Media  
• Izdebski, Z., Długołęcka, A., & Radomski, D. (2016). Psychoseksualne funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością fizyczną.Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego  
• Waszyńska, K. (2019). Asystentura seksualna–(nie) etyczny seks. Studia Edukacyjne, (55), 125-138.  
• Długołęcka A., Izdebski Z., Radomski D., Psychoseksualne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w relacjach z otoczeniem społecznym – raport, Zielona Góra 2010.  
• Długołęcka A., Fornalik I., Usługi seksualne w procesie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością ruchową i intelektualną, [w:] Prostytucja. Studium zjawiska, red. R. Kowalczyk, M. Leśniak, Kraków 2013.  
• Radomski D., Ocena życia seksualnego osób z niepełnosprawnością fizyczną, [w:] Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca, red. B. Aouil, M. Kościelska, Bydgoszcz 2004.  
• Ślężak I., Mężczyźni z niepełnosprawnością fizyczną jako klienci agencji towarzyskich. Perspektywa pracownic seksualnych, http://interalia.org.pl/media/11B_2016/slezak.pdf  
• Tederko P., Radomski D., Zdrowie seksualne osób po urazie kręgosłupa powikłanym zaburzeniami neurologicznymi, Seksuologia Polska, 2009, 7(2).  
• Mironiuk-Nietreba A. Seksualność osób z niepełnosprawnością ruchową w sztuce filmowej, czyli kilka refleksji o edukacyjnym potencjale popkultury. Studia Edukacyjne. 2013; 29.  
• Hinc-Wirkus Magdalena (2017) „Upośledzony” seks, czyli o seksualności osób z niepełnosprawnością w Polsce. „Czasopismo Pedagogiczne”, t. 1, s. 22–29.  
• Skłodowska-Strzeżek J., Krychowska-Ćwikła A., Cholewicka D. Rehabilitacja seksualna osób niepełnosprawnych fizycznie — założenia a rzeczywistość. Położna. Nauka i Praktyka 2010; 2: 14–20.  
• Adamczyk J.G., Kocyk S., Boguszewski D. Ocena wiedzy fizjoterapeutów na temat rehabilitacji seksualnej osób niepełnosprawnych. Seksuologia Polska 2011; 9 (2): 69–75.  
• Lew-Starowicz Z. Wyniki rehabilitacji seksualnej u pacjentów z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Postępy Rehabilitacji, 1994, Supl. 1, 173-177.  
• Kirenko J. Psychospołeczne determinanty funkcjonowania seksualnego osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Wydawnicto UMCS, Lublin 1998.  
• Lew-Starowicz Z., Biłko A., Rybak D. Zaburzenia seksualne u mężczyzn z paraplegią. Postępy Rehabilitacji, 1992, 6, 2, 56-62.  
• Tederko P., Krasuski M., Kiwerski J. Wpływ urazu kręgosłupa powikłanego zaburzeniami neurologicznymi na funkcje seksualne – dysfunkcje u kobiet. Rehabilitacja Medyczna, 2007, 11, 4, 32-35   
• Kirenko J., Psychospołeczne korelaty funkcjonowania seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo, [w:] Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca, red. B. Aouil, M. Kościelska, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2004.  
• Tederko P., Zaburzenia seksualne u osób po urazie rdzenia kręgowego, [w:] O seksualności osób niepełnosprawnych, red. A. Ostrowska, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa, 2007.  
• Onik, G., Knapik, K., Lar, G. C., Siero, A., Flak, B., Brus, H., Słotny, K.S. (2014). Rehabilitacja w zaburzeniach erekcji. Kinezyterapia, 2, 27-29.  
• Łapa, M. (2014). Życie intymne osób niepełnosprawnych po urazie rdzenia kręgowego. Ocena roli fizjoterapeuty w procesie rehabilitacji. Konteksty pedagogiczne, 2(3)  
• Ostrowska, A. (2008). Seksualność osób niepełnosprawnych. Kultura i Społeczeństwo, 52(3), 213-226. 
• Ostrowska, A. (2007). O seksualności osób niepełnosprawnych. Instytut Rozwoju Służb Społecznych. Warszawa. 

Bibliografia:

1. Adamczyk J., Kocyk, S., Boguszewski, D. (2012). Oczekiwania osób niepełnosprawnych i fizjoterapeutów wobec rehabilitacji seksualnej. Seksuologia Polska, 10(1), 21-27. 
2. Cencora, M., Pasiut, S. (2012). Rehabilitacja seksualna po urazie rdzenia kręgowego. Fizjoterapia, 20(2), 12-31. 
3. Długołęcka A., Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie – zakres problemów, [w:] O seksualności osób niepełnosprawnych, red. A. Ostrowska, Warszawa 2007.  
4. Długołęcka, A., Lew-Starowicz, M. (2015). Seks trzyma nas przy życiu. Rehabilitacja seksualna w chorobach somatycznych. Wydawnictwo Leo Media 
5. Myszkowski M., Czerska A., Olczyk M. (2007). Rola fizjoterapii w rehabilitacji seksualnej osób po uszkodzeniu rdzenia kręgowego. W: Kawałko B., Kowerski M. (red.). Prace studenckich kół naukowych. WSZiA, Zamość; 53–58.