Przemoc seksualna wobec osób z niepełnosprawnościami

Emilia Korona – główna specjalistka ds. Projektu Sekson w Fundacji Avalon, edukatorka seksualna w Grupie Ponton przy Fundacji na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, studentka psychologii.

Ten artykuł powstał przy okazji 16 dni Akcji Przeciw Przemocy ze względu na Płeć – międzynarodowej kampanii, której założeniem jest tworzenie działań mających na celu likwidowanie przemocy ze względu na płeć na poziomie lokalnym, państwowym i międzynarodowym.

Czym jest przemoc seksualna i kogo dotyka?

Przemoc seksualna jest wszelką przemocą związaną ze sferą seksualną. Może przybierać formę fizyczną, werbalną i pozawerbalną. Jej przykłady to m.in: zmuszenie do niechcianej aktywności seksualnej, w tym wykorzystanie osób niemogących wyrazić zgody np. z powodu niepełnosprawności, ale też bycia pod wpływem alkoholu czy innych środków odurzających. To również naruszenie nietykalności cielesnej na przykład poprzez dotykanie miejsc intymnych czy wymuszony pocałunek, ale też niechciane komentarze o charakterze seksualnym czy publikowanie intymnych zdjęć osoby, która nie wyraziła na to zgody. Przemoc seksualna jest powszechnym problemem, który może nieść za sobą konsekwencje o charakterze fizycznym, psychicznym czy emocjonalnym, które bywają odczuwane latami. Może wystąpić na każdym etapie życia i dotknąć każdego, niezależnie od jego płci, wyglądu, statusu społecznego czy wykonywanej pracy. Źródła podają jednak, że większością osób, które doświadczyły tego typu nadużyć są kobiety, a jedną z grup szczególnie na nie narażoną stanowią osoby z niepełnosprawnościami.

Wykorzystywanie seksualne osób z niepełnosprawnościami – jak częste jest to zjawisko?

Skalę nadużyć seksualnych trudno jest oszacować ze względu na mały procent zgłoszeń i niską wykrywalność tego typu przestępstw. W 2016 roku Fundacja STER przeprowadziła badanie, z którego możemy dowiedzieć się, że 20% z 450 badanych kobiet doświadczyło gwałtu, a wśród tej grupy jedynie 10% zdecydowało się zgłosić zdarzenie na policję¹. Badania prowadzone na ten temat na całym świecie potwierdzają niską zgłaszalność, w zależności od kraju podaje się, iż jedynie 1-28% spraw dotyczących gwałtów przekazywanych jest odpowiednim służbom².

Brakuje polskich źródeł, które badałyby skalę i charakter zjawiska przemocy seksualnej wobec osób z niepełnosprawnościami. Zagraniczne badania pokazują jednak, że częstotliwość jej występowania w tej grupie jest wyższa niż w populacji ogólnej. Statystki prowadzone w latach 2005–2007 w USA wykazały, że 25,6% kobiet z niepełnosprawnościami doświadczyło przemocy seksualnej, dla porównania procent ten wśród kobiet bez niepełnosprawności wynosił 14,7^%3. Co więcej, z innego badania przeprowadzonego wśród 16 tysięcy osób mieszkających w USA w 2015 roku możemy dowiedzieć się, że w grupie kobiet, które doświadczyły przemocy seksualnej, aż 39% z nich w momencie zdarzenia doświadczała jakiejś formy niepełnosprawności⁴. Problem ten niestety dotyka również dzieci i młodzieży, brytyjskie badanie przeprowadzone na grupie nastolatków wskazało, że dziewczęta z niepełnosprawnością ruchową istotnie częściej doświadczały przemocy seksualnej (19,6%), niż dziewczęta bez niepełnosprawności (9,4%) ^5.

Dlaczego osoby z niepełnosprawnościami częściej doświadczają przemocy seksualnej?

Warto zastanowić się co wpływa na wysoką częstotliwość doświadczania przemocy seksualnej wśród osób z niepełnosprawnościami. Jest to problem złożony i niewystarczająco zbadany, można jednak podjąć próbę wyodrębnienia czynników przyczyniających się do tej sytuacji. Osoby z niepełnosprawnościami często mierzą się z brakiem poszanowania ich intymności np. przy wizytach lekarskich, czynnościach pielęgnacyjnych czy przebieraniu, które wykonywane są w warunkach niezapewniających prywatności i komfortu. W efekcie osobom tym trudniej nauczyć się wytyczania granic, co może wpływać na brak reakcji kiedy są one przekraczane. Jeżeli niepełnosprawność występuje od dzieciństwa to zdarza się, że osoby jej doświadczające stają się mocno zależne od innych. Nie są uczone  wyrażania sprzeciwu, często nie wiedzą, że w ogóle mają do niego prawo. Jest to szczególnie niebezpieczne, ponieważ osoby dopuszczające się tego typu przestępstw w dużej części należą do bliskiego otoczenia osoby z niepełnosprawnością i cieszą się zaufaniem osoby krzywdzonej. Problemem jest też brak wiedzy rodziców czy opiekunów, którzy często nie potrafią rozpoznawać symptomów wykorzystania seksualnego takich jak: huśtawki nastrojów, agresja czy autoagresja, autostymulacja czy inne zachowania o charakterze seksualnym (często występujące w dużym nasileniu i/lub nieadekwatne do wieku) i odpowiednio wcześnie zareagować. W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę, że reakcja na doznaną przemoc może mieć też charakter niespecyficzny, dlatego należy zachować czujność i być wrażliwym na wszelkie zmiany w zachowaniu osoby, a w razie jakichkolwiek obaw skonsultować sytuację ze specjalistką czy specjalistą np. z dziedziny psychologii czy seksuologii. Jeżeli chodzi o przemoc seksualną wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną dodatkowym problemem mogą okazać się ograniczone zdolności komunikacyjne i poznawcze oraz trudność w ocenie sytuacji jako zagrażającej. Bardzo ważnym aspektem jest też brak rozwiązań systemowych m.in. niski poziom edukacji seksualnej, która jest jedną z kluczowych kwestii jeżeli chodzi o rozpoznawanie, a także zapobieganie przemocy seksualnej.

Zagadnienia związane z przemocą seksualną wciąż wydają się pozostawać tematem tabu, w społeczeństwie istnieje wiele krzywdzących mitów i postaw, których akceptacja prowadzi do bagatelizowania, a także usprawiedliwiania tego typu nadużyć. Bardzo ważne jest, aby być uważnym na zachowania innych, ale także swoje, stawać po stronie osób, które doświadczyły przemocy i nie umniejszać ich krzywdy.

Przypisy:

¹ Grabowska, M.,  Grzybek, A. (2016). Przełamać tabu. Raport o przemocy seksualnej. Fundacja na Rzecz Równości i Różnorodności STER.

²  Sarmiento, I. (2011). Rape stereotypes and labeling: awareness of victimization and trauma. Psychol ogical Reports, 108(1), 141–148.

³ Mitra, M., Mouradian, V.E., Fox, M.H., Pratt, C. (2016). Prevalence and Characteristics of Sexual Violence Against Men with Disabilities, American Journal of Preventive Medicine, 50(3), 311–317

4 Basile, K.C., Breiding, M.J., Smith, S.G. (2016). Disability and Risk of Recent Sexual Violence in the United States. AJPH, 106(5), 928–933.

⁵ Alriksson-Schmidt, A.I., Armour, B.S., Thibadeau, J.K. (2010). Are Adolescent Girls With a Physical Disability at Increased Risk for Sexual Violence? Journal of School Health, 80(7), 361–367.

Bibliografia:

1. Alriksson-Schmidt, A.I., Armour, B.S., Thibadeau, J.K. (2010). Are Adolescent Girls With a Physical Disability at Increased Risk for Sexual Violence? Journal of School Health, 80(7), 361–367.
2. Basile, K.C., Breiding, M.J., Smith, S.G. (2016). Disability and Risk of Recent Sexual Violence in the United States. AJPH, 106(5), 928–933.
3. Burt, M.R. (1980). Cultural Myths and supports for rape. Journal of Personality and Social Psychology, 38(2), 217–230.
4. Grabowska, M., Grzybek, A. (2016). Przełamać tabu. Raport o przemocy seksualnej. Fundacja na Rzecz Równości i Różnorodności STER.
5. Fornalik, I. (2010). Seksualność osób niepełnosprawnych – obszary zaniedbane. W: A.I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Smoczyńska (red.), Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności (s. 163–180). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
6. Lawrence, J. T. (2020). ‘The Powerful Ones’ Exploring Young Men’s Understandings of Sexual Violence and Rape Culture in Aotearoa New Zealand. Wellington: Victoria University of Wellington.
7. Łyś, A. (2021). Jawne i utajone postawy wobec przemocy seksualnej – rola usprawiedliwiania systemu i esencjalizmu biologicznego. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
8. Łyś, A., Przemoc seksualna, a kultura. Osoby z niepełnosrpawnościami jako ofiary przemocy seksualnej.
9. Mitra, M., Mouradian, V.E., Fox, M.H., Pratt, C. (2016). Prevalence and Characteristics of Sexual Violence Against Men with Disabilities, American Journal of Preventive Medicine, 50(3), 311–317.