Asystowanie seksualne – odpowiedź na potrzeby osób z niepełnosprawnościami, ich rodzin i osób partnerskich 

tekst: Paulina Rutkowska – SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny 

W ostatnim czasie dyskurs w temacie seksualności osób z niepełnosprawnościami (OzN) zaczął kierować się ku propozycjom różnych strategii mających rozwiązać problemy stojące na drodze do osiągnięcia przez nie pełnej swobody w życiu seksualnym. Dostrzegane przeszkody, takie jak np. ograniczenia fizjologiczne, stereotypy, bariery psychiczne z pewnością wymagają holistycznego podejścia, oddziaływań społecznych na szeroką skalę i współpracy różnych specjalistów. Jedną z ciekawszych propozycji, które pojawiły się ostatnio jest asystencja seksualna. 

Osoba asystująca seksualnie – kto to taki 

Asystent, asystentka to osoba przygotowana do pracy z osobami z niepełnosprawnościami. W krajach, w których taka usługa jest dostępna, asystenci seksualni przechodzą odpowiednie szkolenie. Zakres usługi asystowania seksualnego jest zwykle zależny od potrzeb osoby klienckiej oraz od dyspozycji samej osoby asystenckiej.  Może być to stosunek seksualny, dopasowany do preferencji i możliwości klienta i wszelkie formy stymulacji seksualnej ciała, a także pomoc w aktywności seksualnej, czyli: przeniesienie na łóżko, rozebranie, ponowne ubranie, umycie gadżetów erotycznych. Ponadto zadaniem osoby asystującej seksualnie może być aktywne uczestniczenie w terapii seksualnej we współpracy z seksuologiem, seksuolożką, a więc wykonywanie zalecanych ćwiczeń wspólnie z osobą kliencką. Ważnym elementem tej pracy jest też pomoc osobie z niepełnosprawnością w poszerzeniu świadomości seksualnej, wspólne szukanie stref erogennych, stworzenie przyjaznej przestrzeni na poznanie reakcji własnego ciała, jego możliwości, pokazanie alternatywnych metod uzyskiwania przyjemności.  

Wspólny cel: przyjaźń z ciałem 

Dostęp do asystencji seksualnej staje się drogą, pomostem do zbudowania przyjaznej relacji z własnym ciałem, odkrycia przyjemności, jaką może ono dawać. Tego typu pomoc wydaje się być szczególnie istotna w życiu osób z niepełnosprawnościami, chociaż wiemy, że nie jest to grupa jednorodna, dlatego cele i przebieg spotkań będą zawsze ustalane indywidualnie. Potrzeby seksualne osób z niepełnosprawnościami często są przez społeczeństwo niedostrzegane, spychane na drugi plan, a w niektórych sytuacjach nawet wyśmiewane i negatywnie oceniane – mowa tutaj o istniejących dwóch skrajnych stereotypach nt. seksualności osób z niepełnosprawnościami, tj. o braku potrzeb erotycznych (aseksualności) oraz o nadmiernym i „niestosownym” popędzie seksualnym (hiperseksualności), który należy tłumić. Skrajne głosy w tej kwestii mówią nawet o kontroli życia seksualnego, w tym reprodukcji osób z niepełnosprawnościami. 

Przydatne? Potrzebne? Ważne? 

Odpowiedź na pytanie jaki wpływ na jakość życia może mieć dostęp do asysty seksualnej jest skomplikowana, dlatego warto rozważyć ją na kilku płaszczyznach. Cele spotkań z osobą asystencką mogą być różne. Relacja pomiędzy nią a osobą z niepełnosprawnością może mieć charakter usługowy i koncentrować się na zaspokojeniu potrzeby seksualnej; wspomagający w terapii seksualnej, traktowana jest wtedy jako uzupełnienie i wzbogacenie procesu terapeutycznego lub asystencki, kiedy to osoba asystencka pomaga w przygotowaniu i „obsłudze” czynności seksualnych, chociaż sama w nich nie uczestniczy. Pozytywny wpływ może więc dotyczyć zaspokojenia podstawowej potrzeby fizjologicznej, maksymalizacji efektów terapeutycznych, a także facylitacji aktywności seksualnej w życiu osoby z niepełnosprawnością.  

Podniesienie jakości życia może obejmować także najbliższe otoczenie osoby z niepełnosprawnością – osoby partnerskiej lub rodziny. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których to rodzic pozostaje główną osobą wspierającą na co dzień, także po osiągnięciu dojrzałości płciowej swojego dziecka. W dorosłej osobie z niepełnosprawnością pojawiają się także dojrzałe potrzeby seksualne, mimo że rodzic potrafi zwykle zapewnić troskę, odpowiednią dietę, warunki, to nie może wejść z nią w kontakt intymny – i tutaj z pomocą może przyjść osoba asystująca seksualnie.  

Od strony prawnej 

Deklaracja Praw Seksualnych Światowej Organizacji Zdrowia Seksualnego z 2014 r. rozpoczyna się ustanowieniem prawa do równości i niedyskryminacji, czyli podkreśleniem, że z praw seksualnych mogą korzystać wszyscy, niezależnie od pochodzenia etnicznego, płci anatomicznej, społeczno-kulturowej, orientacji seksualnej i wielu innych czynników, w tym stopnia i rodzaju niepełnosprawności. Prawa zawarte w Deklaracji zapewniają m.in. autonomię cielesną; wolność od tortur, poniżania i karania za seksualność, w tym wolność od szkodliwych praktyk (np. przymusowej sterylizacji); zachowanie prywatności życia intymnego; możliwość uzyskania pełni potencjału zdrowia seksualnego i możliwość przeżywania satysfakcjonujących i bezpiecznych doświadczeń seksualnych; informację i edukację w zakresie seksualności; samodzielne decydowanie o posiadaniu lub nieposiadaniu dzieci (pełny tekst Deklaracji Praw Seksualnych można zobaczyć tutaj.

To, czy prawa te są realnie przestrzegane wobec osób z niepełnosprawnościami niestety zależy zwykle od tego w jakim środowisku przebywa osoba, a czasem także od stopnia lub rodzaju niepełnosprawności. Aby rozwiązać problem wybiórczego przestrzegania praw seksualnych i dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami w tym obszarze, z pewnością trzeba ukierunkować działania na zwiększenie świadomości społecznej, włączyć temat seksualności osób z niepełnosprawnościami do edukacji seksualnej, zadbać o adekwatną reprezentację w kulturze, natomiast działaniem na „tu i teraz” byłaby właśnie możliwość skorzystania z asysty seksualnej. 

Asystencja seksualna w krajach europejskich 

W innych krajach europejskich sprawdza się system, w którym organizacje pozarządowe oferują dostęp, prowadzą odpowiednie szkolenia lub kierują zainteresowane asystencją seksualną osoby do specjalistów i specjalistek w tym zakresie. Przykładowo we Francji na mocy prawa mającego zapewnić kompensację wszystkich niedogodności spowodowanych niepełnosprawnością, aktywnie działa Association for Promoting Sexual Assistance (APPAS), w Czechach działalność osób asystenckich jest zaaprobowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i koordynowana z ramienia Rozkoš bez rizika. W Hiszpanii łącznikiem klientów z asystentami seksualnymi, a także organizatorem kampanii zwiększających świadomość społeczną, specjalistycznych szkoleń i treningów jest Tandem Team, we Włoszech prężnie działa stowarzyszenie Lovegiver. Listę wszystkich organizacji uznanych przez Europejską Platformę Asystentury Seksualnej (EPSEAS) można znaleźć na stronie platformy1, a więcej o ich działaniach można przeczytać w monografii Katarzyny Waszyńskiej2. 

Nie wiadomo, jak przez polskie prawo byłaby potraktowana taka usługa – praca seksualna jako zawód w Polsce, nie jest na ten moment w żaden sposób uregulowana prawnie, jednak różne formy pośrednictwa między klientem a pracownikiem seksualnym są zabronione, co mogłoby utrudniać sprawne funkcjonowanie organizacji, fundacji i agencji, które chciałyby zaoferować swoje pośrednictwo. 

W Polsce idea asystowania seksualnego nie została jeszcze spopularyzowana i ciężko jest znaleźć osobę pracująca seksualnie, specjalizującą się w kontakcie z osobami z niepełnosprawnościami, choć według badań Izdebskiego3 z 2002 r., aż 20% pracowników, pracownic seksualnych miało doświadczenia z klientami z niepełnosprawnościami. Współpraca z klientem z niepełnosprawnością z pewnością wymaga od osoby asystującej wysokiej empatii i powstrzymania się od ocen. Ponadto, aby dobrze odpowiedzieć na potrzeby osoby klienckiej, istotna jest np. umiejętność przyjęcia perspektywy osoby z niepełnosprawnością, zdolności komunikacyjne (znajomość języka migowego byłaby pewnie dużym atutem), a także kreatywność i wiedza w doborze technik seksualnych.  

Debata trwa 

Dyskusje wokół asystencji seksualnej dotykają głównie kwestii etyki, a co za tym idzie – kwalifikacji osób do tego zawodu. W USA problem został rozwiązany poprzez utworzenie instytucji IPSA (International Professional Surrogates Association), która przyznaje pracownikom, pracownicom seksualnym licencje uprawniające do asystowania osobom z niepełnosprawnościami. Głośna debata toczy się też wokół korzystania z tej usługi przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną – niektórzy podnoszą argument niemożliwości wyrażenia przez osoby w pełni świadomej zgody i zrozumienia charakteru relacji z asystentem, asystentką. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną korzystające z asystencji seksualnej, mogłyby np. wytworzyć wizję związku partnerskiego z osobą asystencką – problem ten szerzej omawiają Długołęcka i Fornalik4.  

Istnieją też głosy stanowczo sprzeciwiające się istnieniu takiej formy wsparcia osób z niepełnosprawnościami – Chrześcijańskie Biuro Osób Niepełnosprawnych we Francji nie chciało dopuścić do wprowadzenia ustawy legalizującej zawód asystenta seksualnego, argumentując swoje stanowisko narażeniem osób z niepełnosprawnościami na przemoc i wykorzystanie. Ostatnim argumentem, przeciwko asystencji, który warto tutaj przytoczyć jest koncepcja braku odrębnej, innej seksualności osób z niepełnosprawnością, a rozwiązaniem problemu z jej realizacją byłaby całkowita integracja ludzi pełnosprawnych i z niepełnosprawnością, rzetelna i rozbudowana psychoedukacja i zniwelowanie nierówności społeczno-ekonomicznych.  

Przy całej trwającej dyskusji nie można zaprzeczyć, że „Seksualność jest podstawą życia każdego człowieka. Jest częścią nas samych, częścią naszych żyć i niezaprzeczalnie jedną z naszych podstawowych potrzeb. Posiadanie i nadawanie znaczenia naszemu życiu seksualnemu jest fundamentalnym prawem człowieka”1. Seksualność osób z niepełnosprawnościami buduje się nadal na niesprzyjającym gruncie kulturalno-społecznym, a oprócz trudności z tym związanych, czasami dochodzą także ograniczenia anatomiczne (utrudniające np. zajęcie wygodnej pozycji seksualnej) i fizjologiczne (np. trudności w osiągnięciu orgazmu). Stąd tak ogromna potrzeba dostępu do asystencji seksualnej, wspierającej osoby z niepełnosprawnościami w życiu intymnym i erotycznym. Asystencja seksualna to szansa na równość w dostępie do podstawowych praw człowieka i przeciwdziałanie wykluczeniu osób z niepełnosprawnościami w dostępie do tych praw.   

Bibliografia 

1. EPSEAS, www.epseas.eu 
2. Wyszyńska K.(2019). Asystentura seksualna – (nie)etyczny seks. Studia Edukacyjne 55. 125-138. 
3. Z. Izdebski, G. Bartosik, A. Kaliwoda, Zachowanie seksualne i wiedza na temat HIV/AIDS w grupie kobiet świadczących usługi seksualne. Raport TNS OBOP 2002 http://www.aids.gov.pl/badania_spoleczne/228. 
4.  Długołęcka A., Fornalik I. (2013). Usługi seksualne w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością ruchową i intelektualną. Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków.