Czynności higieniczne a rozwój psychoseksualny

tekst: Katarzyna Nicman, seksuolog i pedagog specjalny, zajmuje się udzielaniem konsultacji seksuologicznych dla dorosłych oraz pracą z ciałem, ukończyła studia podyplomowe z seksuologii praktycznej (SWPS), założycielka grupy na FB dla osób doświadczających PMS i PMDD (przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne), więcej informacji

W artykule tym chciałabym poruszyć temat znaczenia czynności higienicznych w rozwoju psychoseksualnym. Wraz z wiekiem opieka nad dzieckiem zmienia się, ponieważ zdobywa ono nowe umiejętności fizyczne, poznawcze, społeczne, emocjonalne i w coraz większym zakresie decyduje o sobie, także o swoim ciele. Poszczególne sfery rozwoju wpływają na siebie. 

Jeśli z powodu niepełnosprawności fizycznej mycie się i toaleta przebiegają inaczej, potrzebna jest wtedy uważność na zachowanie funkcji rozwojowych zgodnych z wiekiem i możliwościami danej osoby. Wszelkie czynności higieniczne są ściśle związane z cielesnością i rozwojem psychoseksualnym, dlatego w obszarze tym ważna jest jak największa autonomia i samodzielność osób z niepełnosprawnością.

Jak przebiega rozwój psychoseksualny dziecka w kontekście czynności higienicznych? 

Rola więzi i dotyku

Już od wczesnego etapu życia, poprzez kontakt z osobą wspierającą kształtuje się styl przywiązania, który w przyszłości będzie wpływał na umiejętność tworzenia relacji. Dziecko doświadcza całkowitej zależności, w której ważne jest budowanie poczucia bezpieczeństwa, zaufania i zaspokojenie jego potrzeb (Piotrowska, 2019).  

Dotyk podczas bliskości fizycznej powinien kształtować pozytywne i zintegrowane poczucie ciała. Obserwując dorosłego, jego reakcje, dziecko widzi w nim samo siebie (Blair, 2021). W początkowym czasie oboje mogą czerpać przyjemność z dotyku (Beisert, 2012). 

Kontakt z ciałem pojawia się podczas kąpieli i zmiany pieluchy. Osoba opiekująca się w sposób nieseksualny dotyka także części intymnych dziecka. Jeśli jest to dla niej trudne, robi to szybko, unika ich, dziecko nabiera poczucia, że są one oddzielone od ciała, „nietykalne”. Innym powodem dezintegracji ciała może być doświadczanie nadmiernego dotyku genitaliów (Blair, 2021).

Dla pozytywnego kształtowania się postawy wobec ciała ważne są również neutralne reakcje dorosłych na wydzieliny i wydaliny. Dziecko na początku traktuje je jako część siebie. Poza tym są czymś naturalnym i bardzo potrzebnym do utrzymania zdrowia (Piotrowska, 2019). 

Jeśli dla osoby dorosłej kontakt z częściami intymnymi stanowi problem, pomocne może być zajęcie się tym tematem podczas pracy z seksuologiem_ką, psychoterapeutą_ką.  

Autonomia

Około 2 roku życia rozpoczyna się faza analna. Jeśli nie ma medycznych czynników zakłócających, jest to czas nauki korzystania z toalety. Dziecko interesuje się różnicami ciała i czynnościami fizjologicznymi osób dorosłych. Najpierw uczy się kontroli nad zwieraczami odbytu.

Dziecko nie potrzebuje wtedy kar i zawstydzania. Zbędne są też nagrody. Potrzebuje wspierającej, dającej poczucie bezpieczeństwa, godnej zaufania osoby dorosłej. Pozwala to na kształtowanie się pozytywnego stosunku do siebie i swojej cielesności.

W tym czasie nadal buduje się relacja między osobą bliską a dzieckiem. Jest ona bardzo ważna w późniejszych etapach rozwoju seksualnego. Podczas fazy analnej dziecko odkrywa swoją samodzielność i autonomię w wielu obszarach. Zaczyna wyrażać swój sprzeciw (Piotrowska, 2019) (Stanton-Jones, 1992; Meekums, 2002; Loman, 1995; za: Wiśniewska, 2014). Doświadczanie siły słowa “nie” jest pierwszym etapem do rozwijania się świadomości i umiejętności samostanowienia o sobie. Człowiek stopniowo uczy się rozpoznawać swoje granice i stawiać je. Obserwacje szacunku osób bliskich do jego sprzeciwu będą stanowić wzór w relacjach z innymi.

Nie zawsze jest możliwość realizowania “nie” dziecka, ale jest możliwość zauważenia go, nazwania emocji i rozmowy. Dziecko spotyka się z granicami osób bliskich (Piotrowska, 2019). Są to ważne doświadczenia w kontekście nauki zasad świadomej zgody szczególnie w obszarze ciała. Stanowią ochronę przed przemocą seksualną lub poprzez rozpoznanie jej zwiększają dostęp do szukania pomocy. Umiejętność sprzeciwu, własnego zdania będzie też przydatna w okresie nastoletnim np. przy spotkaniu się z ryzykownymi zachowaniami wśród grupy rówieśniczej. 

Kontrola impulsów

W wieku około 3 lat dziecko doskonali umiejętność kontrolowania wydalania moczu. W drugiej połowie 3 roku życia uczy się kontrolowania swoich impulsów. W ruchu przejawia się to umiejętnością rozpoczynania i zatrzymywania go (Stanton-Jones, 1992; Meekums, 2002; Loman, 1995; za: Wiśniewska, 2014). Sama czynność pójścia do toalety wymaga przerwania lub zakończenia aktualnej aktywności, by pójść do łazienki.

Poznawanie genitaliów

Gdy zostaje zdjęta pielucha, dziecko ma dostęp do swoich genitaliów. Zaczyna je samodzielnie oglądać, dotykać. Potrzebuje spokojnych rozmów na ich temat. Sygnalizuje to poprzez swoje zachowania oraz zadawanie pytań wprost. W tym czasie może pojawić się także rozwojowa masturbacja (Piotrowska, 2019). 

Stosowanie norm społecznych

Dziecko stopniowo uczy się norm społecznych. Dowiaduje się o tym, że przy czynnościach toaletowych ludzie dbają o swoją prywatność. Idąc do szkoły, już wie, że genitalia są sferą intymną. Nie pokazuje ich w miejscach publicznych. Uczy się, by nie dotykać ich przy innych. Powinno znać zasadę, że nikt poza nim nie ma prawa dotykać jego/jej genitaliów oprócz wyjątkowych sytuacji, np. po wyrażeniu zgody podczas wizyty u lekarza_ki.  

Potrzeba prywatności

Wraz z dojrzewaniem pojawia się zwiększona potrzeba stawiania swoich granic dorosłym.Osoby nastoletnie bardzo pilnują swojej prywatności, także w łazience. Wraca temat decydowania o sobie, w tym o swoim ciele, seksualności.  

Co jest ważne podczas pomocy przy czynnościach higienicznych?  

• Przy wspieraniu osoby z niepełnosprawnością w czynnościach higienicznych na pewno należy wziąć pod uwagę jej wiek oraz poziom funkcjonowania intelektualnego. Od tego głównie będą zależały jej potrzeby rozwojowe. Powinny być one zauważone i uznane. Poniżej przedstawiam możliwości ich wspierania.

• Wspieranie poczucia bezpieczeństwa, różnicowania się od osoby wspierającej, rozwijania świadomości swojego ciała.

Osoba wspierająca zauważa osobę, której pomaga. Ważne jest jej pozytywne nastawienie i umiejętność radzenia sobie z emocjami. Zapowiada pójście do łazienki. Nazywa czynności, które wykonuje. Mówiąc, uwzględnienia odrębność “ja” od “ty”. Tylko w adekwatnych sytuacjach używa 1 os. liczby mnogiej – “my”.

• Wspieranie sprawczości, świadomości swoich genitaliów.

Osoba wspierająca włącza osobę z niepełnosprawnością w czynności higieniczne na miarę jej możliwości np. poprzez poproszenie o zainicjowanie zsunięcia spodni, podniesienia pośladków, odpięcia pieluchy.
Zdarza się, że po zdjęciu pieluchy, dzieci dotykają swoich genitaliów. Robią to w celu poznania i czucia swojego ciała. Genitalia także stanowią jego część. Dotyk jest jednym z narzędzi, by uznać ciało za swoje.
Młodzież i osoby dorosłe również mają prawo do potrzeby odczuwania swoich genitaliów. Ze względu na wiek i normy społeczne w czasie jej realizowania powinna być zapewniona intymność oraz należy uwzględnić granice osób wspierających. 

Jeśli osoba jest z niepełnosprawnością intelektualną lub jest dzieckiem, trzeba zwrócić uwagę na higienę i bezpieczeństwo jego/jej zachowań (np. przy masturbacji eksperymentalnej, która jest naturalna). 

• Wspieranie samostanowienia o sobie, kontrolowania impulsów.

Osoby z niepełnosprawnością, które mają takie możliwości, powinny samodzielnie decydować o czasie toalety, także w przypadku, gdy korzystają z pieluch czy cewnika (tu z większą uważnością na aspekty zdrowotne). Wymaga to przejęcia odpowiedzialności za swoją higienę. Zdaję sobie sprawę, że w instytucjach (np. w szkołach, ośrodkach, pracy) czas na toaletę bywa z góry wyznaczony. Sprawne osoby dorosłe też w jakimś zakresie tego doświadczają. Same jednak podejmują ostateczną decyzję w ramach wyznaczonych zasad. Myślę, że obszar ten wymaga jeszcze poszerzania świadomości i przyzwolenia społecznego na dbanie o siebie. Ze względów zdrowotnych potrzeby fizjologiczne powinny być zaspokajane w odpowiednim czasie, a nie w wyznaczonym.  

Miałam kiedyś kontakt z chłopcem z niepełnosprawnością fizyczną w wieku przedszkolnym, który często sprzeciwiał się w różnych sytuacjach. Któregoś dnia, w czasie przeznaczonym dla całej grupy na korzystanie z toalety, zapytałam się go, czy chce iść do łazienki. W mojej głowie od razu pojawiła się obawa, że chłopiec zareaguje stanowczym sprzeciwem, “nie”. Powiedział “tak”, a ja uświadomiłam sobie, że w przypadku innej odpowiedzi, porozmawiałabym z nim o tym, dlaczego ważne jest, by zmieniać pieluchę regularnie. Jeśli jednak zostałby przy “nie”, uszanowałabym jego decyzję. Uważam, że jednorazowe, dłuższe niezmienianie pieluchy nie zagroziłoby jego zdrowiu. Możliwe, że dając mu prawo do decydowania o sobie, nie miał już potrzeby walczenia o nie.

W trakcie toalety lub mycia osoba z niepełnosprawnością powinna móc decydować o przebiegu czynności, wykonywać je sama lub jeśli to niemożliwe, włączać się w ich wykonywanie. Pytanie o pozwolenie na dotyk jest bardzo ważne, szczególnie w obszarze części intymnych.

• Uznawanie potrzeby intymności.

W łazience zapewniona jest prywatność. W miarę możliwości i bezpieczeństwa osoba z niepełnosprawnością zostaje na jakiś czas sama np. siedząc na toalecie, czy w wannie. Osoba pomagająca wchodzi do łazienki tylko za zgodą lub w przypadku zagrożenia. 

Podsumowanie 

Czynności higieniczne są ściśle związane z cielesnością. Poznawanie swojego ciała, stosunek do niego, tożsamość płciowa, decydowanie o sobie, dbanie o swoje granice i potrzeby są ważnymi elementami w rozwoju psychoseksualnym. Z tego powodu należy zwrócić uwagę na mądre i świadome pomaganie w czynnościach higienicznych. Na początku odpowiedzialność prawie w całości spoczywa na osobach wspierających. Z czasem w miarę możliwości przejmuje ją osoba z niepełnosprawnością. Osoby pomagające powinny szanować jej autonomię.  

Bibliografia: 

• Beisert, M. (2012). Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa. W: M. Beisert (red.). Seksualność w cyklu życia człowieka (s. 116). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 
• Blair, L. (2021). Psychoanalityczne spojrzenie na relację seksualną pary. Wykład dla Sekcji Par i Rodzin Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychoanalitycznej. 
• Piotrowska, K. (2019). Rozwój seksualny dzieci (s. 22-23, 28-29, 45-51, 81-85). wydawnictwo natuli. 
• Wiśniewska, M (2014). “Ty mnie nie zniszcz, ja Cię  nie porzucę”. Psychoterapia tańcem i ruchem dziecka z całościowymi zaburzeniami rozwoju. W: Z. Pędzich (red.). Psychoterapia tańcem i ruchem. Terapia indywidualna i grupowa (s. 212). Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.