Dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność – jak radzić sobie z dyskryminującym otoczeniem?

Dyskryminacja jest niesprawiedliwym traktowaniem ze względu na cechy takie jak niepełnosprawność, orientacja seksualna, wiek, religia, status społeczno-ekonomiczny, narodowość czy pochodzenie etniczne. W większości przypadków są to cechy, na które osoba dyskryminowana nie ma wpływu. W artykule skupię się na dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, która dotyka młode osoby z niepełnosprawnościami. 

Czym jest ableizm?  

Dyskryminację osób z niepełnosprawnościami nazywamy ableizmem. O dyskryminacji bezpośredniej mówimy, gdy ze względu na poziom sprawności ktoś zostaje potraktowany inaczej niż osoba bez niepełnosprawności. Z kolei dyskryminacją pośrednią nazywamy sytuację, w której pozornie neutralne przepisy, praktyki czy zachowania będą skutkowały postawieniu osoby z niepełnosprawnością w gorszej sytuacji – może być to brak windy w budynku albo zajęcia sportowe niedostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. 

Przejawy dyskryminacji osób z niepełnosprawnościami 

Dyskryminacja może przybierać różne formy, jak na przykład odmowa pracy lub edukacji, szkodliwe żarty, nieuzasadnione nierówne traktowanie, odrzucenie, agresja. Mogą być to jednorazowe bądź długotrwałe działania o różnym natężeniu konsekwencji dla osoby dyskryminowanej. W ostatnich latach możemy również zaobserwować wzrost przypadków cyberbullyingu, czyli (nękania w internecie).  

Niestety, dzieci z różnymi niepełnosprawnościami są bardziej narażone na dyskryminację niż ich rówieśnicy. [1] Same problemy z dostępnością – w szkole, miejscach publicznych, transporcie, budynkach i innych infrastrukturach – mogą powodować wykluczenie młodych osób z niepełnosprawnością ruchową. Brak oferty zajęć dodatkowych i aktywności sportowych dostosowanych do OzN uniemożliwia młodym osobom osiągnięcie pełni ich potencjału. Wzmaga to także izolację społeczną i wykluczenie z grup rówieśniczych.  

Czemu ludzie dyskryminują?  

Istnieje wiele czynników i trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź dla wszystkich rodzajów dyskryminacji. Osoby, które mają silne uprzedzenia i stereotypy, będą bardziej skłonne do zachowań dyskryminujących. Otaczanie się ludźmi, którzy mają takie postawy, jest również czynnikiem, który może prowadzić do normalizowania dyskryminacji i niespostrzegania w niej niczego złego. 

Strach i niepewność to również czynniki, które mogą wpływać na to, czy ludzie będą dyskryminować innych. Badania pokazują, że ludzie, którzy boją się różnic między sobą a innymi, mogą być bardziej skłonni do dyskryminacji. Wysoki poziom niepewności i lęku sprzyja tworzeniu uprzedzeń. [2] Deprecjonowanie innych grup społecznych może być też sposobem na podniesienie własnej samooceny – zdarza się, że ludzie, szukając sposobu na podniesienie poczucia własnej wartości, zaczynają postrzegać inne grupy jako mniej wartościowe. [3]

Stereotypowe przedstawianie osób z niepełnosprawnościami w mediach i kulturze również sprzyja powstawaniu uprzedzeń, a co za tym idzie – do dyskryminacji. Zamiast pokazywania różnorodności i podkreślania indywidualności OzN, postaci w filmach czy serialach są przedstawiane jako pasywne, bezradne i zależne od innych. [4] Dlatego tak ważne jest modelowanie ról – potrzeba zmiany sposobu, w jaki OzN są przedstawiane w kulturze.  

Zagrożenie stereotypem 

W kontekście uprzedzeń i dyskryminacji warto wspomnieć o zjawisku zwanym zagrożeniem stereotypem. Obawa przed byciem ocenionym przez pryzmat negatywnego stereotypu (np. dzieci z niepełnosprawnością osiągają gorsze wyniki szkolne) sprawia, że stereotyp się potwierdza (dzieci, którym się o tym przypomni, rzeczywiście mają gorsze oceny). [5] To wiedza niezbędna rodzicom, aby chronili młode osoby przed dyskryminacją we własnym domu – jeśli tylko z powodu poziomu sprawności wymagają od dzieci mniej, to powstrzymują je przed osiągnięciem pełni ich potencjału. 

Intersekcjonalizm – jak wpływa na doświadczenie dyskryminacji 

Intersekcjonalizm to podejście, które bada złożone relacje między różnymi formami dyskryminacji, takimi jak rasizm, seksizm, homofobia, klasizm, ableizm. Osoby doświadczające dyskryminacji często stykają się z wieloma jej formami jednocześnie, co sprawia, że ich doświadczenie jest jeszcze bardziej złożone. Intersekcjonalizm skupia się na konieczności uwzględnienia wielu form dyskryminacji, a nie tylko jednej, w walce z nierównością. Ważne jest zrozumienie, że różne formy dyskryminacji są ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie wpływają. Z tego powodu walka z dyskryminacją powinna być holistyczna i uwzględniać całą gamę różnych form dyskryminacji, z jakimi mierzą się osoby doświadczające nierówności. [6]

Jak zapobiegać dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność? 

Dyskryminacja ma negatywny wpływ na rozwój emocjonalny i społeczny, dlatego tak ważne jest, aby podejmować działania na rzecz eliminowania dyskryminacji. Skuteczne w walce z dyskryminacją są: ustawodawstwo, modelowanie ról (zapobieganie uprzedzeniom), kontakty na zasadzie równej pozycji (chronią np. przyjaźnie zawierane w szkole) oraz edukacja antydyskryminacyjna prowadzona w szkołach, która informuje o przyczynach i skutkach dyskryminacji. 

Jak radzić sobie, jeśli dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność dotknie nas samych?  

Po pierwsze: szukać pomocy – w organizacjach pozarządowych, u specjalistów, przyjaciół – w określonych przypadkach (kiedy łamane jest prawo) również w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich lub na policji. Największą przeszkodą w eliminacji uprzedzeń i dyskryminacji jest milczenie. Zdarza się, że zachowania wykluczające są tak znormalizowane przez otoczenie, że sama osoba dopuszczająca się dyskryminacji nie jest tego świadoma. Szczególne znaczenie w otoczeniu szkolnym ma reakcja nauczyciela czy wychowawcy – autorytetu, który powinien jasno przeciwstawiać się zachowaniu wywołanym przez uprzedzenia. 

Czasami trudno uniknąć dyskryminacji. Narzędzia, które są niezbędne, aby dobrze sobie z nią radzić, to umiejętność stawiania granic oraz asertywność. Kiedy jesteśmy asertywni, potrafimy wyrażać nasze potrzeby i granice w sposób jasny i konkretny. Kiedy umiemy powiedzieć „nie” i wyznaczyć granice, chronimy się przed osobami, które mogą próbować nas wykorzystać, manipulować nami lub naruszyć nasze prawa. W ten sposób możemy uświadomić osobom, które nas dyskryminują, że ich zachowanie jest nieodpowiednie i nieakceptowalne. Dzięki temu możemy powstrzymać dyskryminację w jej początkowej fazie. 

Źródła:

1. Jeanne Van Cleave, Matthew M. Davis (2006). Bullying and Peer Victimization Among Children With Special Health Care Needs. Pediatrics 

2. Kaczmarek, L. D., & Boczkowski, A. (2017). The Intolerance of Uncertainty Scale: Psychometric properties of the Polish adaptation. Psychiatria Polska 

3. Crocker, J., & Major, B. (1989). Low self-esteem and prejudice: A review and theoretical integration. Psychological Bulletin 

4. Bellini, J., & Krahé, B. (2019). Media Representations and People with Disabilities. Journal of Social Issues and Humanities 

5. Singletary, S.L., Ruggs, E.N., & Hebl, M. (2009). Literature Overview : Stereotype Threat : Causes , Effects , and Remedies By * 

6. Gill, C. J., & Bellamy, C. (2017). Intersectionality and Disabled People: A Review of the Literature. Sociology Compass