Niewidzialne – o kobietach z niepełnosprawnością i ich seksualności na podstawie wybranych filmów

Tekst:

Magdalena Berek jest absolwentką psychologii i doktorantką na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Ukończyła studia z seksuologii klinicznej na Uniwersytecie SWPS w Katowicach i certyfikowany kurs edukatora seksualnego. Pracuje w poradni psychologiczno-pedagogicznej udzielając wsparcia i pomocy dzieciom i młodzieży z niepełnosprawnościami i ich rodzinom.  

Eryka Probierz realizuje studia doktoranckie z psychologii oraz z informatyki. Na co dzień związana z Katedrą Automatyki i Robotyki, gdzie prowadzi badania nad wykorzystaniem metod sztucznej inteligencji w robotach społecznych. W swojej pracy naukowej zajmuje się m.in. relacją człowiek – robot, wykrywaniem emocji przy użyciu obrazu oraz dźwięku, czy symulacją zjawisk społecznych w wirtualnych środowiskach. 

O seksualności osób z niepełnosprawnością krąży wiele stereotypów, które generują uprzedzenia i negatywne postawy społeczeństwa, pociągając za sobą dalekosiężne konsekwencje. Dla przykładu, jedno z najbardziej popularnych przekonań implikuje, że osoby z niepełnosprawnością nie mają seksualności i potrzeb seksualnych i nie potrzebują ich realizować, w konsekwencji nie potrzebują edukacji seksualnej czy nawet nie będą w stanie stworzyć udanych relacji seksualnych i romantycznych, a także założyć rodziny. Te krzywdzące przekonania mogą prowadzić do pomijania osób z niepełnosprawnością w społecznych przedsięwzięciach i wykluczenia społecznego.  

Wykluczenie społeczne 

Wykluczenie społeczne jest definiowane między innymi jako ograniczenie możliwości uczestniczenia w życiu społecznym przez jednostkę ze względu na jakąś jej cechę i jest jednoznacznie negatywnym procesem (za definicją Charlesa Gore’a, Jose B. Figueiredo). Wśród grup społecznych, od lat niezmiennie zagrożonych wykluczeniem znajdują się kobiety, a także osoby z niepełnosprawnością – w konsekwencji kobiety z niepełnosprawnością są ze względu na swoje cechy podwójnie wykluczone.  

Produkcje filmowe

Odbiciem tej myśli są produkcje filmowe, których jedną z funkcji jest obrazowanie rzeczywistości. Istnieje wiele filmów, które ukazują pozytywne doświadczanie własnej seksualności i satysfakcję płynącą z realizacji swoich potrzeb seksualnych przez osoby z niepełnosprawnością, niestety najczęściej pokazują one męską perspektywę. Są to często filmy popularne, nagradzane na festiwalach filmowych i doceniane, zarówno przez krytyków filmowych, jak i widzów. Wśród nich znajdziemy np.: 

• Nietykalni (2011) nasuwający wniosek, że niemożność odbycia stosunku seksualnego, wcale nie wyklucza czerpania przyjemności seksualnej z innych seksualnych aktywności; 
• Sesje (2012) podkreślający pozytywną i ważną rolę: rehabilitacji seksualnej i usług seksualnych, skierowanych do osób z niepełnosprawnością; 
• Chce się żyć (2013) polska produkcja, która pokazuje, że każdy, bez względu na posiadaną niepełnosprawność lub jej brak, jest istotą seksualną; 
• Zanim się pojawiłeś (2016) oraz Teoria wszystkiego (2014), które niosą przesłanie, że osoby z niepełnosprawnością mogą tworzyć satysfakcjonujące relacje romantyczne i zakładać rodziny. 

Główny bohater – mężczyzna

Komentarza wymaga jednak fakt, że we wszystkich powyższych filmach, które stanowią pewną reprezentację filmów ukazujących życie – w tym seksualne – osób z niepełnosprawnością ruchową, głównym bohaterem jest mężczyzna. Kobiet z niepełnosprawnością ruchową, będących bohaterkami popularnych seriali, filmów i kinowych produkcji jest nieproporcjonalnie mniej. Zdeterminowanemu szukającemu uda znaleźć się film Frida (2002) opowiadający historię znanej meksykańskiej malarki Fridy Kahlo czy Sztukę latania (1998), w którym główna bohaterka szuka sposobu na zrealizowanie swoich seksualnych pragnień. Mimo tych tytułów, które bezsprzecznie zasługują na uwagę widza, ukazywanie seksualności kobiet z niepełnosprawnością, szczególnie tej wiążącej się z przyjemnymi doznaniami i emocjami, jest raczej rzadkością i należałoby ten stan kinematografii zmienić. 

Perspektywa badawcza

Psychoedukacja z wykorzystaniem filmów jest popularną metodą profilaktyki wykluczenia społecznego. Obrazując w filmach codzienne życie bohaterów, z jego wszystkimi wyzwaniami i trudnościami, dajemy widzom możliwość uzyskania szerszej perspektywy i poznania nieznanego. W takim przypadku filmy mogą stanowić dla widza doświadczenie zastępcze, dając dostęp do poznania i odczucia czegoś, czego być może nie mogą doświadczyć w swoim życiu. Dla osób, które nie mają dostępu do indywidualnego poznania osoby z niepełnosprawnością, filmowe obrazy stanowią przedstawienie ich rzeczywistości. Jeśli więc w filmach seksualność kobiet z niepełnosprawnością jest pomijana, widz dostaje komunikat, że nie istnieją kobiety z niepełnosprawnością, które realizują się seksualnie i czerpią z aktywności seksualnej satysfakcję. W swojej książce “Dziwoląg, superbohater, zwyklak…” Alicja Mironiuk (2020 r.) wskazuje, że obrazy filmowe, w których poruszane jest zagadnienie seksualności osób z niepełnosprawnością ruchową, częściej pokazują doświadczenia mężczyzn, niż kobiet. Wniosek autorki potwierdzają słowa Colina Barnesa i Goffreya Barnesa, autorów obszernej analizy sytuacji osób z niepełnosprawnością (“Niepełnosprawność” z 2008 roku), podejmującej między innymi temat wykluczenia z aktywności społecznej w kontekście życia rodzinnego i praw seksualnych. Według badaczy, zjawisko pomijania kobiet z niepełnosprawnością często wiąże się z przekazem, że kobiety z niepełnosprawnością stanowią mniejszą wartość dla społeczeństwa niż mężczyzna w tej samej sytuacji.  

Potwierdzają to także przeprowadzone przez nas badania empiryczne obrazów seksualności osób z niepełnosprawnością w filmach, w których otrzymałyśmy 362 odpowiedzi. W pierwszym etapie badania osoby biorące udział w ankiecie proszone były o wskazanie filmów, które widzieli, a w których pojawiał się wątek (nawet poboczny) seksualności osób z niepełnosprawnością. Wśród wielu zgłoszonych przez osoby badane filmów zaledwie kilka ukazywało kobiecą perspektywę. Co więcej, żadne z tych filmów nie zostały wskazane na tyle często, by wyprzedzić w sondażach obrazy filmowe ostatecznie zakwalifikowane do dalszych badań, czyli tych najpopularniejszych. 

W oparciu o dane Instytutu Geeny Davies do Spraw Gender w Mediach w badaniu przeprowadzonym w 2014 roku, podczas którego analizie poddano 120 filmów o zasięgu globalnym, wykazano, że ponad 60% postaci filmowych to mężczyźni, a ze 100 najbardziej popularnych filmów, które miały swoją premierę w 2014 roku tylko w 21 filmach kobieta odgrywała rolę pierwszoplanową. ały swoją premierę w 2014 roku tylko w 21 filmach kobieta odgrywała rolę pierwszoplanową.  

Kolejną, wartą przytoczenia, analizą obecności kobiet w filmografii jest test Bechdel stworzony przez Allison Bechdel, w którym autorka bada udział i obecność kobiet w filmie, literaturze i mediach. Beschel analizuje teksty kultury i sprawdza, czy w danym utworze znajdują się sceny, w których biorą udział przynajmniej dwie kobiety i gdy rozmawiają, to temat ich wypowiedzi jest inny, niż mężczyzna. Test stał się tak popularny, że w 2013 roku został włączony do niektórych ocen szwedzkich serwisów filmowych (poparcie Szwedzkiego Instytutu Filmowego), a od 2018 roku stanowi część oprogramowania do tworzenia scenariuszy, pozwalającego na przeanalizowanie skryptu pod wieloma aspektami, w tym także reprezentacji płci. Niezwykle ważną informację stanowią dane z 2020 roku, które dotyczą najbardziej dochodowych filmów w USA, a które pokazują, że odsetek kobiecych ról z 40% w 2019 roku spadł do 29% w 2020 roku. Główne role kobiece występujące w filmach były reprezentowana w 38%, pozostałe główne role były reprezentowane przez mężczyzn. Nie bez znaczenia okazał się także wiek bohaterek kobiecych: 29% postaci było w wieku 30 lat, podczas gdy w wieku ok. 40 lat było ich już tylko 16%. Tendencja ta nie występuje w analizach dotyczących ról męskich. Dane dotyczą kobiet ogółem, ponieważ nie znalazłyśmy danych dotyczących kobiet z niepełnosprawnością. Ta ogromna luka, chociaż występuje nie tylko w przekazie filmowym, ale różnych obszarach życia, zdaje się być problemem naukowo niewidzialnym, pomijanym. Nie można wyciągnąć wniosków ze statystyk, bo ich zwyczajnie nie ma.  

Nadal dominującym obrazem filmowym jest pełnosprawny, biały mężczyzna z klasy średniej. Pragniemy tu zaznaczyć, że brak innej, bardziej inkluzywnej perspektywy nie wynika najczęściej ze złośliwości i uprzedzeń, a jedynie z funkcjonującej domyślnej kulturowej formy, w której każdy z nas jest w jakiś sposób zanurzony.  

Gender gap

Chociaż widoczność kobiet z niepełnosprawnością w przestrzeni medialnej codziennie rośnie, co na pewno przyczynia się do większej tolerancji i zrozumienia potrzeb osób z niepełnosprawnością, istnieje wciąż wiele dziedzin życia, gdzie kobiety – nie tylko z niepełnosprawnością, są pomijane. Zjawisko to nosi nazwę „gender gap” i polega na występowaniu znaczących różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami w zakresie społecznym, politycznym, edukacyjnym, dostępu do opieki zdrowotnej czy wysokości płac. Zwracamy na to uwagę, ponieważ gender gap jest luką, która powinna zostać dostrzeżona i której powinniśmy przeciwdziałać.  

Więcej informacji na temat zagadnień poruszonych w artykule: 

• Barnes C., Mercer G. (2008), Niepełnosprawność, Warszawa, Wydawnictwo Sic! 
• Mironiuk A. (2020), Dziwoląg, superbohater, zwyklak. Filmowe obrazy osób z niepełnosprawnością ruchową w perspektywie pedagogiki kultury popularnej. Wrocław, Atut Oficyna Wydawnicza 
• Ostrowska A. (2007), O seksualności osób niepełnosprawnych, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych 
• Problemy wykluczenia społecznego – wybrane aspekty, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Opole 2010, s. 7
  Gender Equality Index dla krajów Unii Europejskiej, w tym Polski: https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2020/PL 
• Raport Gender Equality Index dla krajów Unii Europejskiej, w tym Polski, za rok 2019: http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2019/10/gender-equality-index-2019-WLB.pdf 
• Wskaźnik równouprawnienia płci dla Polski, za rok 2019: https://eige.europa.eu/publications/gender-equality-index-2019-poland

Od Autorek:

Drodzy czytelnicy, korzystając z możliwości podzielenia się z czytelniczkami i czytelnikami własnymi spostrzeżeniami, chciałybyśmy odkryć subiektywne doświadczenia związane z „gender gap”. Jeśli wy – czytelniczki_cy, doświadczyłyście_liście w swoim życiu pomijania ze względu na swoją płeć, a także niepełnosprawność w różnych obszarach życia, prosimy, podzielcie się tym z nami wypełniając ankietę. Wszystkie wasze spostrzeżenia będą dla nas wartościowe i pozwolą lepiej zrozumieć to zjawisko.  

Chcemy oddać Wam głos w kwestii niepełnosprawności, seksualności i gender gap. Chcemy zebrać dane od osób, które od wielu lat są niewidzialne. Chcemy pokazać, że skończyła się era luk, przez które umykają tak ważne kwestie jak wysokość półek w sklepach czy pierwszeństwo w odśnieżaniu chodników czy ulic. Jesteście dla nas Ważni. Chcemy usłyszeć Was głos. Zebrane dane będą analizowane zbiorczo, z zachowaniem pełnej anonimowości. Uzyskane wyniki będą przetwarzane i publikowane z zachowaniem najwyższej etyki akademickiej, a autorki podejmą wszelkie starania w celu upowszechnienia zarówno w czasopismach, konferencjach naukowych, jak i popularnych środkach przekazu.  

[button link=”https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSf_a7e6kwKVVlO5VRxrXKVBR5uVyc_DRrCXUt2aFr-grbQ2xQ/viewform” type=”big” color=”red” newwindow=”yes”] Link do ankiety[/button]

Jeżeli macie poczucie, że dużo łatwiej będzie Wam napisać do nas maila, bardzo prosimy, zróbcie to! Jesteśmy tu dla Was i chcemy wysłuchać każdej osoby: 

[email protected] 

[email protected]